باربی ، سارا؛ سرنوشت دو جهان ۳۹ ، گزارش كادو دونی به نقل از مهر
انتزاعی ترین عروسك هایی كه پیشینه هزار ساله دارند
كادو دونی: هر كدام از عروسك های ساخته شده اقوام مختلف حامل معنا، مفهوم، افسانه ها و لالایی های خاص است.
خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ ما مردم تاریخچه ای هستیم، دوست داریم تاریخ هر چیزی را دربیاوریم تا آنرا از لحاظ تاریخی دوست داشته باشیم. تاریخی كه به ما بگوید قدمت هر چیزی هزاران سال است تا كهن ترین آنها را دوست داشته باشیم یا به آن ارج بنهیم، قاعدتاً عروسك هم از این قاعده «پیشینه» سالیان دراز مستثنا نیست اما تاریخچه قدیمی از عروسك ها در دست نیست ولی می توان به یكی از قدیمی ترین داستان ها درباره «عروسك» در شاهنامه فردوسی اشاره نمود، كه اشعارش درباره متولد شدن رستم با این ابیات «یكی دوختند از حریر / به بالای آن شیر ناخورده شیر / درون آن آگنده موی سمور / برخ بر نگاریده ناهید و مور» آمده است كه عروسكی پیش از به دنیا آمدن رستم ایجاد می شود و آن عروسك را برای زال می فرستند، عروسكی كه شاید شباهتی به رستم داشته و درونش را از موی سمور پُر كرده بودند، با عنایت به این شعر می توانیم پیشینه عروسك را برای هزاران سال قلمداد نماییم. حالا بماند كه در اشعار سنایی غزنوی و خاقانی از لعبتك و افسانه های چوبی یاد شده است. شاید بعضی از افسانه، قصه ها و داستان ها برگرفته از عروسك هایی است كه ساخته می شدند و سال ها زمان نیاز دارد تا بفهمیم هر كدام از عروسك های بومی و سنتی كه در اقوام مختلف ساخته می شوند چه معنا، مفهوم، نماد و سمبلی دارند برای اینكه برخاسته از هزاران فرهنگ، اندیشه، باور و اعتقاد هستند. البته امروزه بعضی از عروسك های اقوام شناسایی و احیا شدند و به ثبت ملی رسیدند. عروسك «قورجوق» با عنایت به زیبایی شناسی لباس و تزئینات و چهره آرایی زنان تركمن، عروسك قورجوق در انتزاعی ترین حالت ایجاد می شود. تكه ای چوب برای تنه، دگمه ای برای سر و لباسی بسیار ساده تر از لباس خود زنان. اگر حلقه ای بر بالای سر عروسك گذاشته شود و چارقدی بر روی آن پوشیده شود نشان تأهل است. بدون صورت بودن عروسك های این منطقه برمبنای یك اعتقاد مذهبی است. قوم تركمن سنی هستند و بر این باورند كه خلقت فقط از آن پروردگار است و دخالت در كار خالق موجب عقوبت خواهد شد پس پیكرهای را خلق می كنند ولی با نقصی آشكار تا تذكری برایشان باشد كه همانا آفرینش از آن خداوند است و بشر هیچ گاه نمی تواند به خلقتی كامل و بی نقص دست زند.
عروسك «آروس» عروسك دست ساز زنان روستای قلعه قافه از توابع مینودشت استان گلستان كه به دو صورت با چهره و بدون چهره ساخته می شوند. در قدیم ساخت عروسك های بی چهره متداول بوده است برای اینكه عقیده داشتند كه سازنده برمبنای شخصیت و خصوصیات ظاهری خودش عروسك را طراحی و می سازد و باید بدون چهره باشد كه از جانب دیگران شناسایی نشود. پوشش سر این آروس ها شامل سه روسری است كه منذیل نام دارد. روسری ها و لباس هایی كه به تن عروسك است همه از پارچه های دست بافت و با رنگ های طبیعی مخصوص همان منطقه رنگ آمیزی و بافته شده كه یكی از خاصیت های منحصر به فرد این عروسك ها شمرده می شود. عروسك «لُعبتك» این نوع عروسك از دیرباز در سیستان ساخته می شد و هنوز هم چنین است. در قدیم از شاخه صاف درخت بومی، به نام گز استفاده می شد و دور آنرا آنقدر با نوارهای سفید و باریك پارچه می پیچیدند تا حجم بدن عروسك به دست بیاید و بعد كلاه، چارقد و چادر بر سر او می كردند. اما هم اكنون از چوب های صاف و صیقلی استفاده می نمایند و برای ایجاد حجم برای ساخت برجستگی های بدن عروسك از پوشش زیرین بهره می بردند و بجای چادر لباس های فاخر و زیبای محلی بر تن آنها می پوشاندند. لعبتهای ۷۰ یا ۸۰ سال پیش فاقد چشم و ابرو بودند برای اینكه آنها روبند داشتند. اما لعبتك های كنونی دارای چشم و ابرو هستند. دوخت چشم و ابرو كه با نخ و سوزن انجام می شود، یا با جوهر گیاهی بومی به نام زیربارك كه در دو رنگ مشكی و قرمز یافت می شود دو طرف چهره را نقاشی می كنند و با كاموا یا موی بز برای او مو گذاشته و به دو طرف صورت با سنجاق های تزئینی آنرا ثابت می كنند. كلاه كوچكی بر سرش قرار داده و روی آن شال حریر می كشیدند. لباس عروسك به شیوه سنتی تهیه و بر تنش می شد و برای ساخت زیورآلات از سیم های مسی ظریف و نخ زری استفاده می كردند.
عروسك «دُوتوك» به خاطر همجواری با بلوچستان ایران همین طور به سبب مهاجرت بعضی از مردمان قوم سیستانی و بلوچستانی در اغلب عروسك ها نوع پوشش آرایش صورت (مثلاً داشتن خال كنار لب نشان زیبایی) و تزئینات از تركیب باورهای اقوام مختلف ساكن منطقه حكایت می كند. دوتوك ها با پشم گوسفند، موی بز و تكه پارچه ها ساخته می شوند. هر كدام از عروسك های دوتوك داستان و قصه ای جداگانه دارد كه بر روی تكه پارچه ای سفید داستان اش نوشته شده و به عروسك وصل شده است تا كسانی كه می خرند از قصه عروسك ها باخبر شوند.
عروسك «لیلی» نام لیلی در بعضی از نواحی ایران مانند كهگیلویه و بویراحمد، مناطقی از چهار محال و بختیاری و فارس به عروسك كه نماد زیبایی است، اطلاق می شود. اگر این نام عاریت از نام لیلی باشد از دو جهت نشانه شناسی و زیبایی شناسی تفاسیری به دنبال دارد. در حوزه نشانه شناسی میان شخصیتی مثالی با كلمه عامی كه به عروسك ها اختصاص داده شده، ارتباط ایجاد می شود. در امتداد این تفسیر نگاه مردمانی كه عروسك های همبازی دخترانشان را «لیلی» می پندارند با نگاه آرمانی از دخترانشان پیوند می خورد؛ حتی نشانه های لیلی در ادبیات و حكایات مصداقی عینی یافته و به لحاظ زیبایی شناسی نگاهی آرمانی است كه عروسك را به مقام مطلق زیبایی سوق می دهد. این آموزه ها برای دختران است كه بدانند عروسك هایشان علاوه بر ساحت مثالی دلیل تقریر در این ساحت را باز با خود دارد؛ یعنی لیلی، معشوقه مجنون، در كثرت عروسك ها باردیگر حیات می یابد و به مثابه منشأ زیبایی و جمال در اندازه ای بیكران تجلی می كند. در شرح عروسك «لیلی» در مناطق مختلف آمده است: به روایت بزرگان (پدربزرگ ها و مادربزرگ ها) نام این عروسك برگرفته از نام «لیلی» است كه نماد زیبایی و كمال در ادب پارسی است. از ین جهت، این عروسك باز بنا به اسم منسوب به خود زیبا و دارای قامتی بلند بوده است. امروزه در گفتار محاوره هر عروسكی را «لیلی» می گویند و این نام نزد كهنسالان جایگزین لفظ عروسك است. عروسك نمادی از بازی محلی به نام دستمال بازی است. این بازی از شادترین بازی های محلی این دیار است كه در حالات متفاوتی اجرا می شود و به شكلی رقص محلی باز بشمار می رود. این مراسم را هنگام تولد فرزند پسر، یا بازگشت پیروزمندانه مردان از جنگ، عروسی ها، جشن ها و حتی در نوروز و تحویل سال و… اجرا می كنند.
عروسك «لوپتو» لوپتو عروسك بازیچه كرمانی كه همان لعبتك یا عروسك كوچك است با قامتی كوچك و ظریف، از پارچه و پنبه و كاموا، دوخته می شود كه یادآور سنت های گذشته و پوشش سنتی زنان قدیم كرمانی است. عروسك «بازبازك» بازبازك عروسك بازیچه ایل بختیاری است كه دختران از سنین كودكی و نوجوانی می سازند تا با آن مشق زندگی كرده و دستمال بازی را كه نوعی رقص سنتی است فرا بگیرند. تكرار دو كلمه «باز» و پسوند «ك» در آخر آن هم حالتی كودكانه را القا می كند و هم پسوند «ك» در آخر عبارت، تصغیر (به مفهوم كوچك كردن) است؛ و باز باز به مدلول آنكه می رقصد و اصطلاحی عروسكی برای رقص و نمایش و بازی كودكان است. عروسك بازبازك تمامی آرایش و آرایه های لباس زنانه بختیاری را دارا است. حتی گاهی در برخی از عروسك ها از موی بُز یا گیس دختران كه قبلاً قیچی شده بعنوان زلف بهره برای آن استفاده می نمایند. عروسك «آروس» آروس عروسك های تازه احیا شده بادرود توسط موزه رهگشای، یكی از زیباترین عروسك هایی هستند كه علاوه بر نمایاندن خصوصیات ظاهری و پوشش زنان و مردان منطقه خود نشان دهنده خیلی از مشاغل قدیمی از یاد رفته هستند كه در قامت عروسك ها باردیگر زنده شدند و به نسل امروز غنای فرهنگی اصیل گذشته را یادآوری می كنند.
عروسك «جُلی» جُلی عروسك بازیچه متعلق به استان یزد است كه از زمان های دور در این منطقه با استفاده از چوب، پارچه و پنبه ساخته می شده و اخیرا در شهرستان ابركوه احیا و بازسازی شده است. ساختمان عروسك در گذشته به شكل چلیپا بوده ولی امروزه تمام اسكلت بدن از پارچه و پنبه دوخته می شود. خاصیت این عروسك ها در نشان دادن نوع پوشش قدیمی زنان و مردان منطقه است و عموماً به شكل پیرزن و پیرمرد ساخته می شوند. عروسك «لال بهیگ» این عروسك متعلق به استان چهارمحال و بختیاری، منطقه عشایرنشین بازُفت است و در زبان بومی به مدلول عروس لال یا خاموش نام دارد. عروسك بازی كودكان در زمان های بسیار قدیم بوده است و در خیالات كودكانه آنها نماد برآورده شدن آرزوها بود. از چوب بلوط و تعدادی پارچه رنگی به صورت انتزاعی و عاری از هرگونه تزئین و جزئیات به دور چوب پیچیده و ایجاد می شود.
عروسك «گلنار» گلنار عروسك بازیچه خراسان شمالی، این بازیچه متعلق به قوم كرمانج است و در روستای سامران احیا و بازسازی شده و نمایانگر لباس، آرایه های سر برای دختران، زنان و نوعروسان است. همچنان عروسك هایی كه هیبت مردانه دارند نشانه های لباس چوپانان، تازه دامادها و… را به تصویر می كشند.
عروسك «گلین» گلین در زبان آذری به معنای عروس است. زنان ایلات و عشایر آذربایجان از معدود زنانی هستند كه پابه پای مردان در حفاظت از ایل و كارهای كشاورزی و دامداری و… اهتمام و تلاش می كنند. معمولاً سواركاران خوبی هستند، پوشاندن دهانشان با روسری نشان از نوعی احترام است و نشان از تبعیت آداب خاص قوم آذری است. یاشماق به معنای پوشاندن است و گفته اند سكوت عروس هر چه بیشتر باشد نشان دهنده نجابت بیشتر او است و احترام او در میان اقوام همسر افزون تر است. در میان ترك ها یاشماق نوعی تمایز بین عروسان و دختران بشمار می رود. عروسك «بِی» بِی عروسك بازیچه و آئینی كه به نشان خیر و بركت و داشتن فرزندان زیاد به نوعروسان هدیه داده می شد. سازنده این عروسك را بر طبق عروسك مادربزرگش احیا و بازآفرینی كرده است. این عروسك همچون زنان قاجاری لباس به تن دارد و آرایه های صورت و تزئینات همه متعلق به آن دوره است.
عروسك «آروسك» آروسك دست دوز مادران و زنان روستای اردبیلك در نزدیكی قزوین است كه عروسك های بسیار رنگارنگ و زیبایی هستند. اغلب نمایانگر آداب و رسوم، فولكلور و لباس و سنت های گذشته منطقه خودشان هستند. این عروسك ها حامل لالایی ها و افسانه های محلی روستای خودشان هستند. عروسك «دُهتُولوك» دُهتُولوك عروسكی است كه به اندازه دو بند یك انگشت هستند و برای استان هرمزگان است و از نشانه های فرهنگی جزیره قشم بشمار می رود. در زبان محلی دهتو به معنای دختر و لوك به مدلول كوچك است. این عروسك با عنایت به نوع پوشش زنان منطقه بسیار طراحی زیبا و پر زرق و برقی دارد اما از آنجائیكه این منطقه سنی مذهب است اجازه بازنمود و یا تجلی هیكل انسانی را بطور كامل ندارد و با نقص های عمدی ایجاد می شود تا در آفریده انسانی از دخالت در خلقت اجتناب كنند. این عروسك های دهتولوك بسیاری انتزاعی ساخته می شوند اما باز هم كودكان آنرا بعنوان موجودی دوست داشتنی می پذیرند و دنیای خیالی شان را با آن نقش می زنند.
منبع: كادو دونی
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب