28 اردیبهشت بزرگداشت ریاضیدان، منجم و رباعی سرای ایرانی
كادو دونی: حكیم ابوالفتح عمربن ابراهیم الخیامی مشهور به ˮخیامˮ، فیلسوف، ریاضیدان، منجم و رباعی سرای ایرانی در 28 اردیبهشت سال 427 هجری شمسی در نیشابور زاده شد.
به گزارش كادو دونی به نقل از ایسنا، خیام نیشابوری در قرن پنجم هجری در شهر نیشابور به دنیا آمد. نام كاملش «غیاث الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری» بود. وی همینطور خیامی و خیام نیشابوری و خیامی النّیسابوری هم نامیده شده است. وی در زمانی به دنیا آمد كه تركان سلجوقی بر خراسان بزرگ تسلط داشتند.
پدر او «ابراهیم» نام داشت كه در مورد چگونگی حرفه اش دو نظریه ابراز شده است. گروهی آنان را با عنایت به شهرت «عمر» به «خیام» یا «خیامی»، گفته اند كه پدر، یا یكی از نیاكانش پیشه خیمه دوزی یا چادردوزی داشته است و گروه دوم بر آنند كه پدر «عمر خیام» به امور دیوانی مشغول بوده است.
در كتاب های كهنی كه به بیان زندگی خیام و كارهای او پرداخته اند، اختلاف های بسیاری بخصوص در تاریخ تولد و مرگ او وجود دارد. اولین منبعی كه به صورت مفصل خیام را معرفی كرده است، چهار مقاله نظامی عروضی، نوشته شده در حدود ۵۵۰ قمری است. دومین زندگی نامه خیام توسط ابوالحسن علی بیهقی، در ۵۵۶ قمری، در كتاب تتمه صوان الحكمه یا تاریخ الحكما نوشته شده است. نظامی عروضی و ابوالحسن بیهقی، هر دو معاصر خیام بوده و او را از نزدیك دیده اند.
وی در زادگاه خویش به آموختن علم پرداخت و نزد عالمان و استادان برجسته آن شهر همچون «امام موفق نیشابوری» علوم زمانه خویش را فراگرفت و چنان كه گفته اند خیام در دوران جوانی در فلسفه، نجوم و ریاضی به مقامات بلندی رسید و در علم طب هم مهارت داشت. او به دو زبان فارسی و عربی هم شعر می سرود و در علوم مختلف كتاب های با ارزشی نوشته است.
خیام در سال ۴۶۱ هجری نیشابور را به قصد سمرقند ترك كرد و در آنجا تحت حمایت و سرپرستی «ابوطاهر قاضی القضات» سمرقند، كتابی درباره معادله های درجه سوم تحت نام رساله فی البراهین علی مسائل الجبر والمقابله به زبان عربی نوشت و از آنجائیكه با خواجه نظام الملك طوسی رابطه ای نیكو داشت، این كتاب را بعد از نگارش به خواجه تقدیم كرد.
وی فقه را در بین سالی در محضر امام موفق نیشابوری آموخت؛ حدیث، تفسیر، فلسفه، حكمت و ستاره شناسی را فراگرفت. برخی نوشته اند او فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی فراگرفته بود. شماری از تذكرةنویسان، خیام را شاگرد ابن سینا و شماری هم وی را شاگرد امام موفق نیشابوری خوانده اند. صحت فرضیه شاگردی خیام نزد ابن سینا بسیار بعید است، زیرا از لحاظ زمانی با هم تفاوت زیادی داشته اند. خیام در جایی ابن سینا را استاد خود می داند، اما این استادی ابن سینا، جنبه معنوی دارد.
تندیس خیام در بخارست
پس از این دوران خیام به دعوت سلطان جلال الدین ملكشاه سلجوقی و وزیرش نظام الملك به اصفهان رفت تا سرپرستی رصدخانه اصفهان را بر عهده گیرد. یكی از برجسته ترین كارهای وی را می توان اصلاح گاه شماری ایران دانست. وی بدین منظور مدار گردش كره زمین به دور خورشید را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه كرد. اصلاح در ۲۵ فروردین ۴۵۸ هجری خورشیدی (۳ رمضان ۴۷۱ هجری قمری) انجام شد.
وی در مدت 18 سال اقامت خود در اصفهان مهم ترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خویش را با نام «رساله فی شرح ما اشكل من مصادرات اقلیدس» نوشت و در آن خطوط موازی و نظریه نسبت ها را شرح می دهد. به مدیریت او زیج ملكشاهی تهیه می گردد و در همین سال ها (حدود ۴۵۸) طرح اصلاح تقویم را تنظیم می كند. خیام گاه شمار جلالی یا تقویم جلالی را تدوین كرد كه به نام جلال الدین ملكشاه مشهور است، اما بعد از مرگ ملك شاه این گاه شماری تداوم نیافت. در این دوران خیام بعنوان اختربین در دربار خدمت می كرد، هرچند به اختربینی اعتقادی نداشت. به علت آشوب ها و درگیری های ناشی از این امر، مسائل علمی و فرهنگی كه قبلاً از اهمیت خاصی برخوردار بود به فراموشی سپرده شد. بعد از درگذشت ملكشاه و كشته شدن نظام الملك، خیام مورد بی مهری قرار گرفت و كمك مالی به رصدخانه (زیج) قطع شد.
عدم توجه به امور علمی دانشمندان و رصدخانه، خیام را بر آن داشت اصفهان را به قصد خراسان ترك كند. پس از سال ۴۷۹ خیام اصفهان را به قصد اقامت در مرو، پایتخت جدید سلجوقیان، ترك كرد. وی باقی عمر خویش را در شهرهای مهم خراسان بخصوص نیشابور و مرو گذراند. در آن زمان مرو یكی از مراكز مهم علمی و فرهنگی دنیا به شمار می رفت و دانشمندان زیادی در آن حضور داشتند. بیشتر كارهای علمی خیام بعد از مراجعت از اصفهان در این شهر جامه عمل به خود گرفت.
القابتاریخ نگاران و دانشمندان، هم عصر خیام و كسانی كه بعد از او آمدند جملگی بر استادی وی در فلسفه اذعان داشته اند، تا آنجا كه گاه وی را حكیم دوران و ابن سینای زمان شمرده اند. از خیام بعنوان جانشین ابن سینا و استاد بی بدیلِ فلسفه طبیعی (مادی) ریاضیات، منطق و متافیزیك یاد می كنند. اما علاوه بر این القاب فراوانی هم داشته است كه نمونه ای از این القاب عبارت است از: حكیم حجةالحق، خواجه، امام، الفیلسوف حجةالحق، خواجه امام، حكیم جهان و فیلسوف گیتی، الشیخ الامام، الشیخ الاجل حجةالحق، سلطان العلماء، ملك الحكماء، امام خراسان، من اعیان المنجّمین، الحكیم الفاضل الاوحد، تالی ابن سینا، حكیم عارف به جمیع انواع حكمت بخصوص ریاضی، مسلط بر تمامی اجزای حكمت و ریاضیات و معقولات، حجةالحق والیقین، نصیرالحكمه والدین، فیلسوف العالمین، نصرةالدّین، الحیر الهمام، سیّدالحكماءالمشرق و المغرب، السیّدالاجل، فیلسوف العالم و....
خیام استعداد شگرفی در اغلب زمینه های علمی مانند ریاضیات، نجوم، علوم ادبی، دینی و تاریخی داشت كه سبب شد وی در این زمینه ها هم دستاوردهایی داشته باشد. از وی رساله های كوتاهی در زمینه هایی چون مكانیك، هیدرواستاتیك، هواشناسی، نظریه موسیقی و غیره هم بر جای مانده است. اخیراً هم تحقیقاتی در مورد فعالیت خیام در زمینه هندسه تزئینی انجام شده است كه ارتباط او را با ساخت گنبد شمالی مسجد جامع اصفهان تائید می كند.
آثار فلسفی موجود خیام به چند رساله كوتاه اما عمیق و پربار محدود می گردد. آخرین رساله فلسفی خیام مبین گرایش های عرفانی اوست. همینطور نقش خیام در حل معادلات درجه سوم و مطالعاتش درباره اصل پنجم اقلیدس نام او را بعنوان ریاضی دانی برجسته در تاریخ علم ثبت كرده است.
دستاوردهای خیام
ریاضیات:
می توان رد پای خیام را به واسطه طوسی در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال كرد. قدیمی ترین كتابی كه از خیام اسمی به میان آورده و نویسنده آن هم دوره خیام بوده، نظامی عروضی، مؤلف چهار مقاله، است؛ ولی او خیام را در ردیف منجمین ذكر می كند و اسمی از رباعیات او نمی آورد. جورج سارتن از خیام بعنوان یكی از بزرگ ترین ریاضی دانان قرون وسطی نام می برد
ستاره شناسی: یكی از برجسته ترین كارهای خیام را می توان اصلاح گاهشماری ایران در دوره سلطنت ملك شاه سلجوقی (۴۲۶–۵۹۰ هجری قمری) دانست. وی بدین منظور مدار گردش كره زمین به دور خورشید را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه كرد. اصلاح تقویم در ۲۵ فروردین ۴۵۸ هجری خورشیدی (۳ رمضان ۴۷۱ هجری قمری) انجام شد.
موسیقی: خیام به تحلیل ریاضی موسیقی هم پرداخته است و در القول علی اجناس التی بالاربعاء مسأله تقسیم یك چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه های بی نیم پرده، با نیم پرده بالارونده و یك چهارم پرده را شرح می دهد.
ادبیات: خیام زندگی اش را بعنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری نمود، در حالیكه معاصرانش از رباعیاتی كه امروز مایه شهرت و افتخار او هستند، بی اطلاع بودند. معاصران خیام نظیر نظامی عروضی یا ابوالحسن بیهقی از شاعری خیام یادی نكرده اند. قدیمی ترین كتابی كه در آن از خیام شاعر یادی شده است، كتاب خریدةالقصر از عمادالدین اصفهانی است. این كتاب به زبان عربی و در سال ۵۷۲ یعنی نزدیك به ۵۰ سال بعد از مرگ خیام نوشته شده است.
آثار:
خیام آثار علمی و ادبی بسیاری تألیف كرده است. همچون آن ها رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله است كه در آن از جبر عمدتاً هندسی خود برای حل معادلات درجه سوم استفاده می نماید. او معادلات درجه دوم را از روش های هندسی اصول اقلیدس حل می كند و سپس نشان داده است كه معادلات درجه سوم با قطع دادن مقاطع مخروطی با هم قابل حل هستند. برگن معتقد می باشد كه «هر كس كه ترجمه انگلیسی [جبر خیام] به توسط كثیر را بخواند، استدلالات خیام را بس روشن خواهد یافت و نیز، از نكات مختلف جالب توجهی در تاریخ انواع مختلف معادلات آگاه خواهد شد. مسلم است كه خیام در رساله هایش از وجود جواب های منفی و موهومی در معادلات آگاهی نداشته است و جواب صفر را هم در نظر نمی گرفته است.
"رساله فی شرح مااشكل من مصادرات كتاب اقلیدس در مورد خطوط موازی و نظریه نسبت ها"، "رساله میزان الحكمه"، "قسطاس المستقیم"، "رساله مسائل الحساب (این اثر باقی نمانده است)"، "القول علی اجناس التی بالاربعاء، اثری درباره موسیقی"، "رساله كون و تكلیف به عربی درباره حكمت خالق در خلق عالم و حكمت تكلیف كه خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی، یكی از شاگردان پورسینا، در سال ۴۷۳ (هجری قمری) نوشته است"، "رساله روضةالقلوب در كلیات وجود"، "رساله ضیاءالعلی"، "رساله ای در صورت و تضاد"، "ترجمه خطبه ابن سینا"، "رساله ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و كعب"، "رساله مشكلات ایجاب"، "رساله ای در طبیعیات"، "رساله ای در بیان زیگ ملكشاهی"، "رساله نظام الملك در بیان حكومت"، "رساله لوازم الاكمنه"، " اشعار عربی خیام كه در حدود ۱۹ رباعی آن به دست آمده است" و "نوروزنامه، از این كتاب دو نسخه خطی باقی مانده است (نسخه لندن و برلن)".
چهره جهانی خیام
خیام نیشابوری در بحث ادبیات و شعر، بیشترین شهرت را در رباعیات به دست آورده است. از میان شعرای بزرگ ایران كمتر كسی به اندازه خیام است كه شهرت جهانی داشته باشد. اوج شناخت جهان از خیام را می توان بعد از ترجمه شعرهای وی به وسیله "ادوارد فیتزجرالد" دانست و نام او را در ردیف چهار شاعر بزرگ جهان یعنی هومر، شكسپیر، دانته و گوته قرار داد. تأثیرات خیام بر ادبیات غرب از مارك تواین تا تی.اس.الیوت او را به نماد فلسفه شرق و شاعر محبوب روشنفكران جهان تبدیل نموده است.
بعد از "فیتزجرالد"، فرانسویان با ترجمه رباعیات او به معرفی خیام در جهان غرب كمك كردند. در سال ۱۸۷۵ میلادی "گارسن دوتاسی"، خاورشناس معروف فرانسوی، تعداد ۱۰ رباعی از خیام را به فرانسه برده بود، در حالیكه حدود 10 سال قبل یعنی در سال ۱۸۶۷ نیكولاس، كنسول سفارت فرانسه در رشت، نخستین ترجمه رباعیات را به فرانسه عرضه كرده بود. "آندره ژید" هم با رباعیات خیام با استفاده از ترجمه "فیتزجرالد" آشنا بود و بازتاب برخی از مفاهیم رباعیات خیام را می توان در كتاب مائده های زمینی او مشاهده كرد.
دولت جمهوری اسلامی ایران در ژوئن ۲۰۰۹ بعنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح آمیز ساختمان، مجسمه ای به شكل چهارتاقی با تركیبی از سبك های معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد كه در محوطه آن در سمت راست ورودی اصلی قرار گرفته است. در این چهارتاقی مجسمه هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زكریای رازی و ابوعلی سینا قرار دارد. همچنین، در فروردین ۱۳۹۵، به همت مدیر انجمن بین المللی فرهنگ ایران، طی مراسمی از مجسمه خیام نیشابوری، ساخت استاد حسین فخیمی در دانشگاه اوكلاهمای آمریكا با حضور گسترده دوستداران فرهنگ و هنر ایران زمین پرده برداری شد.
چهارتاقی شاعران ایران در صحن دفتر سازمان ملل
نامگذاری های بین المللی به نام خیام
یكی از حفره های ماه به افتخار خیام «عمر خیام» نامیده شده است؛ سیاركی در سال ۱۹۸۰ به نام وی نام گذاری شد (سیارك ۳۰۹۵)، در تونس هتلی به نام خیام تولید شده است، در فرانسه و مصر نوشیدنی هایی به نام خیام تولید می شود، رستوران خیام واقع در اتیوپی شهر آدیس آبابا. در مركز كتابخانه دانشگاه اتیوپی رباعیات خیام به زبان امهری وجود دارد، در سال ۱۸۹۲ میلادی «انجمن عمر خیام» در لندن توسط گروهی از دانشمندان و ادیبان و روزنامه داران بنیانگذاری شد. این انجمن تا سال ۱۸۹۳ سه مراسم بزرگداشت برای خیّام برگزار كرد. همینطور دو عدد بوته گل سرخ بر مزار ادوارد فیتزجرالد مترجم رباعیات عمرخیام قرار داده شد كه بر سرلوحه آن این طور نوشته شده بود: این بوته گل سرخ در باغ كیو پرورده شده و تخم آن را سیمپسن از مزار عمرخیام در نیشابور آورده است.
مجسمه خیام در اسپانیا
مرگ خیام را میان سال های ۵۱۷–۵۲۰ هجری قمری می دانند كه در نیشابور صورت گرفت. گروهی از تذكره نویسان هم وفات او را سال ۵۱۶ نوشته اند. «عباس اقبال آشتیانی» در تحقیقی كه در باره احوال خیام كرده است سال 517 را صحیح ترین قول درباره سال وفات «خیام» شمرده است. آرامگاه وی در صحن «امام زاده محروق» نیم فرسنگی زادگاهش «نیشابور» واقع است.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب