در معرفی نظام فكری برخی از نویسندگان قرآنی؛
گفت و گو و مسئله بازگشت به قرآن
کادو دونی: متفکران مسلمان بر این عقیده اند وقتی که کلام الله مجید در لسان پیغمبر مکرم اسلام جاری شد توانست امت واحده نیرومندی را پدید آورد و همین امت واحده موجب پیروزی های مسلمانان بر دیگر تمدن ها شد.
خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: جهان اسلام در اعصار گذشته از نظر علم، سیاست، اقتصاد، فرهنگ و نیروی نظامی دست برتر را در سطح جهانی داشت و نفوذ تمدن اسلامی از شرقی ترین نقطه آسیا تا اروپا پراکنده بود، اما آرام آرام این تمدن شکوهمند افول کرد و از قرن نوزدهم در سراشیبی سقوط قرار گرفت. هرچه به دوران معاصر نزدیک تر شدیم اقتدار جهان اسلام از نظر علم، اقتصاد، قدرت نظامی و سیاسی و… کاسته شد و تمدن غرب که سنگ بنای دانش های مختلفش را از متون دانشمندان مسلمان به دست آورده بود دست برتر را در حوزه های مختلف پیدا کرد.
هرچه در دوران گذشته مسلمانان سرزمین های بسیاری را در سراسر جهان در دست داشتند، در زمانه جدید این سرزمین های مسلمانان بود که زیر یوغ غرب قرار گرفت و تحت استثمار آنان رفت و جهل و فقر در کشورهای مسلمان رواج یافت. تشتت فکری و عدم انسجام ملت های مختلف در جهان اسلام نیز یکی از مهم ترین عوامل این شکست بزرگ بود.
ضرورت احیای امت واحده
از این رهگذر بود که عمده تلاش فکری اندیشمندان و روشنفکران جهان اسلام به سمت بررسی و تحلیل شکست مسلمانان در عصر جدید و تحقیر تمدن شان توسط نیروی برتر غرب، کشیده شد. حتی می توان اظهار داشت که دانش غرب شناسی نیز از رهگذر این تحلیل به دست آمد. نوستالژی تمدن شکوهمند گذشته و احیای غرور موجب شد تا کوشش های فکری و معرفتی زیادی صورت گیرد. رویکرد بازگشت به قرآن برای رسیدن به شکوه گذشته و رهایی از محنت های غرب، حاصل این کوشش های فکری است.
اما سوال اینجاست که چرا قرآن؟ به باور خیلی از متفکران مسلمان این قرآن بود که وقتی در لسان پیغمبر مکرم اسلام جاری شد توانست امت واحده نیرومندی را پدید آورد و همین امت واحده موجب پیروزی های مسلمانان بر دیگر تمدن ها شد و موجب شد تا تفکر اسلامی در قلب اروپا نیز جلو برود و تا اوایل قرن نوزده دست برتر را در امور جهان داشته باشد. در این نوع نگاه مسائلی پیش می آمد و مهم ترین مسئله این بود که چگونه این امت واحده و این وحدت کلمه باردیگر تشکیل شود؟
در تشکیل این امت واحده دو نظریه پیش آمد. نظریه نخست که بیشتر اهل سنت بدنبال آن بودند (البته شیعیانی چون سید جمال الدین اسدآبادی نیز آنرا پیگیری می کردند) بازگشت به صدر اسلام و پیروی از سلف صالح است. در نظریه دوم که شیعیان منادی آن بودند بحث مهدویت به پیش کشیده می شد و این که امام عصر (عج) می تواند در آینده حکومتی شبیه به امت صدر اسلام تشکیل دهد. نکته مهم این دو نظریه اتحاد مسلمانان است. مسلمانان در هر دو صورت با هم متحد می شوند و آنچه که آنها را متحد می کند، تاکید بر اشتراکات است. خود واژه امت واحده نیز قرآنی است. در آیه ۲۱۳ از سوره مبارکه بقره می خوانیم: «کَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیِّینَ مُبَشِّرِینَ وَمُنْذِرِینَ وَأَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتَابَ بِالْحَقِّ لِیَحْکُمَ بَیْنَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ وَمَا اخْتَلَفَ فِیهِ إِلَّا الَّذِینَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ بَغْیًا بَیْنَهُمْ فَهَدَی اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَاللَّهُ یَهْدِی مَنْ یَشَاءُ إِلَی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ». خداوند در این آیه می فرماید که مردم ابتدا امت واحدی بودند که میانشان اختلاف افتاد و برای حل این اختلافات پیامبران از جانب خداوند ماموریت یافتند.
به باور نسل جدید مفسران قرآن در کشورهای اسلامی کلام الله مجید خود واجد تمامی علوم است و علوم عملی مختلف را از میان از میان سطرهای آن و حتی حواشی سفید بین سطرها بیرون کشید. بدین سبب کلام الله یک «اسوه – متن» است. متنی که در قرون جدید به فراموشی سپرده شده و مسلمانان فقط به آن بصورت کتابی موزه ای نگاه می کنند. و همین موزه ای نگاه کردن به قرآن سبب شده تا از تمدن و دستاورهای علمی در سطح جهان عقب بیفتند. به باور آنان همه دستاوردهای مدرنیته را نیز می توان از آیات قرآن گرفتن کرد. بدین سبب باید به «تفسیر و فهم عصری» از قرآن رسید.
به باور خیلی از متفکران مسلمان این قرآن بود که وقتی در لسان پیغمبر مکرم اسلام جاری شد توانست امت واحده نیرومندی را پدید آورد و همین امت واحده موجب پیروزی های مسلمانان بر دیگر تمدن ها شد و موجب شد تا تفکر اسلامی در قلب اروپا نیز جلو برود و تا اوایل قرن نوزده دست برتر را در امور جهان داشته باشد
ویژگی اصلی فهم عصری از قرآن در مسئله محور بودن آنست. یعنی مفسر یک دغدغه اصلی دارد و برمبنای آن به تفسیر می پردازد. مؤلفه دیگر اعتقاد به لایه های معنایی است و در نهایت این که فهم عصری آگاه به زمان و حاضر در زمان است. در مقابل فهم عصری، تفسیر به رأی مطرح می شود. تفسیر به رأی تفسیری است که از متن چیزی روایت می شود که با ساختار کتاب سازگاری ندارد. در تفسیر عصری اما ظرفیت و شخصیت گوینده و ساختار کتاب در نظر گرفته می شود. فهم عصری از قرآن سه رقیب دارد که این رقبا در اصل فهم ها و خوانش های دیگر از قرآن هستند. گروهی از مفسران هستند که اعتقاد به قابل فهم نبودن قرآن برای عموم مردم، دارند.
گروهی دیگر به فهم جامدانه از قرآن پایبند هستند و در نهایت گروه سوم به فهم های رمزی از قرآن اعتقاد دارند. فهم عصری از قرآن این سه خوانش را به کناری می گذارد. فهم عصری در مقابل غیرقابل فهم بودن قرآن مقاومت می کند و همین طور نمی گذارد که قرآن را برمبنای ظواهرش بفهمیم. بدین سبب این که طراحان ایده بازگشت به قرآن در مقابل بطورمثال فهم عرفانی از قرآن مقاومت کرده و آنرا واجد خمودگی در بین مسلمانان می دانند. همان چیزی که در کلام معمار انقلاب اسلامی ایران حضرت امام خمینی (ره) به اسلام آمریکایی تعبیر شد. در ادامه به مهم ترین و برجسته ترین شخصیت های مروج بازگشت به قرآن و نظام فکری آنها اشاره می شود. جریان هایی که می توان گفت مهم ترین رویکرد های تئوریک در حوزه مقاومت را طرح ریزی کرده اند.
سیدجمال الدین اسدآبادی و رویکرد بازگشت به قرآن
سیدجمال الدین اسدآبادی یکی از مهم ترین چهره های سیاسی و فکری در جهان اسلام است که پیرامون مسئله غرب و استعمار به تأمل پرداخت و اهتمام کرد کارهای نظری خودرا در مقام عمل نیز جامه تحقق بپوشاند. یکی از برجسته ترین نقاط در منظومه فکری سیدجمال الدین اسدآبادی مسئله اتحاد اسلام است. هرچند که وی در عملی کردن این اندیشه توفیقی نیافت اما روش او به ماندگاری یک اندیشه کمک شایانی کرد: بهره گیری از منطق گفت وگویی برای حل مشکلات. مبنای نظریه سیاسی سیدجمال الدین اسدآبادی اصل «حریت فکر» است. این اصل به ضرورت پذیرش «دیگری» در بین مسلمانان می انجامد. تاکید بر این اصل در دوره ای که پیروان فرق مختلف اسلام همدیگر را «دیگری» می دانستند، بسیار مترقی بود. بر این اساس خود سید نیز با وجودیکه از فقهای طراز اول به شمار می رفت، اما اصل نواندیشی دینی و پذیرش «دیگری» را در منظومه عملی خویش به کار می برد.
سید اعتقاد داشت که بدون همیاری و اتحاد میان نواندیشان و طیف سنتی روحانیت، اصلاح اجتماعی غیر امکان دارد. بدین سان خیلی از مهم ترین اندیشمندان، نواندیشان و فعالان اجتماعی آن دوران همچون شیخ هادی نجم آبادی، میرزا ملکم خان و… و همین طور طیف فعالان بابی ازلی مانند چهره هایی چون شیخ احمد روحی و میرزا رضا کرمانی با سید همراه شدند و وی با طیب خاطر همه آنها را در راه نیل به مقصود خود شریک کرد.
همچنین عموم شاگردان و پیروان سید در مصر در اصل برای او «دیگری» بودند، هرچند که تاکید بر مذهب برای سید محلی از اعراب نداشت و او بجای پیش کشیدن اختلافات بر اشتراکات تاکید می کرد. در نظریه های گفت و گو در دوران معاصر از سه ضلع برای «مثلث گفت وگو» بحث شده است: «من»، «دیگری» و «موضوع». میخائیل باختین نظریه پرداز مشهور روس در بحث از گفت و گو در کتاب «مسائل بوطیقای داستایفسکی» از مفهومی به نام «کارناوال» صحبت می کند. در فضایی مانند کارناوال همه با هم برابرند و هیچکس بر دیگری برتری ندارد، بدین سبب گفت و گو در معنای واقعی فقط در فضای کارناوالی می تواند رخ دهد.
هدف سید رهایی تمدن اسلامی از دست بیگانگان بود و بنا بر این او تکیه بر اشتراکات میان مردمان جهان اسلام فراغ از مذهبشان داشت. مهم ترین این اشتراکات قرآن است. سید شاگردان خودرا به قرآن و حتی نهج البلاغه تشویق می کرد. او حتی از در نقدی که بر تفسیر سید احمد خان از قرآن نوشته و تفسیر او را تفسیری «نیچری» و مادی گرا می داند، توجه او به حدیث را غیرعلمی دانسته و معتقد می باشد که روش تفسیری سیداحمد خان حکمت عملی قرآن را برملا نمی کند و یکی از حکمت های عملی قرآن فلسفه سیاسی اش است.
تفسیر قرآن و اسلام سیاسی
پیروان و شاگردان سید جمال الدین اسدآبادی در مصر باتوجه به مسئله تفسیر قرآن راهی را برای رسیدن به حکومت اسلامی و احیای آن باز کردند. محمد عبده مهم ترین شاگرد سید جمال الدین اسدآبادی درس هایی تفسیری داشت که توسط شاگردش رشیدرضا تکمیل و منتشر گردید. عبده صریحاً اعلام نمود که هدفش در تفسیر قرآن آشکار کردن روش روحی و عمرانی قرآن حکیم است که سرچشمه خوشبختی در دنیا و سیر تمدن در همه زمان هاست. به عبارتی هدف محمد عبده از تفسیر پیدا کردن فلسفه عقلی و ادبی و سیاست اسلامی و قواعد اجتماعی و اصول عمرانی و درجات روحی و بطور کل فراهم کردن وسایل خوشبختی در دو جهان فانی و بقاست.
مشهورترین تفسیر قرآن توسط متفکران بعدی مصری را سید قطب در «فی ضلال القرآن» انجام داده است. این تفسیر که یکی از مشهورترین کتب تفسیری در جهان اسلام است، سید قطب جنبه های حرکتی قرآن را آشکار می کند. او از این روش تفسیر قرآن و مباحثی که در حوزه جنبه های حرکتی نوشت بعدها در نگارش کتاب مشهور «معالم فی الطریق» بهره برد. در این متن آشکارا دعوت به جهاد و جنبش برای گرفتن حکومت اسلامی و اصلاح جوامع اسلامی از رأس، می شود. به باور سید باید جاهلان و خائنانی را که زمام امور مسلمین را در دست گرفته اند ساقط کرد و حکومت را در دست گرفت و با عمل به شیوه های اسلام راه را برای رهبری باردیگر اسلام بر جهان هموار کرد.
سید قطب در این کتاب می نویسد: «امت مسلمان قرن های بسیاری است که از وجود ساقط شده است… امت مسلمان سرزمینی نیست که اسلام در آن زیسته باشد و یا قومی که اجدادشان در یکی از اعصار تاریخ برمبنای نظام اسلامی زیسته باشند… مقصود از امت مسلمان جماعتی از انسان هاست که حیات و بینش ها و اوضاع و نظام ها و ارزش ها و موازین آنها تماماً از برنامه اسلام بجوشد و این امت با این توصیفات از وقتی که حکم کردن بر طبق شریعت خداوند در سراسر کره زمین پایان پذیرفت، دیگر وجود نداشته است. پس باید این امت را باردیگر به وجود آورد تا اسلام بتواند نقش مورد انتظار خودرا در رهبری بشریت بار دیگر ایفا کند.
سید همین طور می گوید که من این کتاب یعنی «معالم فی الطریق» یا «نشانه های راه» را برای جماعتی نوشته ام که انتظار ظهورش می رود. نظریات سید قطب در تفسیر قرآن که راه نوینی را برای یافتن نظریه اسلام سیاسی برمبنای قرآن باز می کرد در بین شیعیان و اهل سنت پیروان زیادی یافت. پیروان نظریه اسلام سیاسی در بین شیعیان یعنی ایرانیان مبارز نیز تحت تأثیر اندیشه های سید قطب بودند و بزرگان انقلابیون مانند حضرت آیت الله العظمی خامنه ای، رهبر انقلاب، در دوران مبارزاتی خودشان در قبل از پیروزی به ترجمه آثاری از سید قطب به فارسی اقدام نمودند. همین طور ابوالعلا مودودی، متفکر برجسته پاکستانی و مؤسس جماعت اسلامی پاکستان، نیز یکی دیگر از متفکران جهان اسلام است که در رویکردش به قرآن اهتمام در استنتاج یک اندیشه و نظام سیاسی را دارد.
مسئله بازگشت به قرآن در ایران
در ایران یکی از اولین کسانی که بر تفسیر قرآن به قرآن تاکید، شریعت سنگلجی است. با اهمیت ترین کتاب شریعت «کلید فهم قرآن» نام دارد. شریعت در این کتاب به صراحت اعلام می کند که در عصر ما قرآن متروک گشته و کسی به آن مراجعه نمی کند و مسلمانان دین را از قرآن نمی گیرند و بنا بر این ترک قرآن گرفتار شکست و نابسامانی شده اند. بدین سبب باید باردیگر به تدبر در قرآن روی آورد و این خود یک دستور قرآنی است. تدبر در قرآن از نظر شریعت قبل از هرچیز مبتنی است بر فراگیری دانش هایی چون: «تحقیق در حالات رسول اکرم (ص)»، «فراگیری لغت عرب در دوران قبل از اسلام»، «دانستن شأن نزول آیات»، «مطلع بودن از احوال قوم عرب در عصر بعثت» و «مراجعه به تفسیر سلف صالح». بعد از این مرحله باید فکر را از هرگونه آموزه های فلسفی و تقلیدی که در قرون پس از جامعه اولین به دین پیرایه ها زده اند، خالی کرد.
امت مسلمان قرن های بسیاری است که از وجود ساقط شده است… امت مسلمان سرزمینی نیست که اسلام در آن زیسته باشد و یا قومی که اجدادشان در یکی از اعصار تاریخ برمبنای نظام اسلامی زیسته باشند… مقصود از امت مسلمان جماعتی از انسان هاست که حیات و بینش ها و اوضاع و نظام ها و ارزش ها و موازین آنها تماماً از برنامه اسلام بجوشد
خود شریعت در این زمینه می گوید: «باید هرگونه تعصبی را کنار بگذارم و قرآن را از تحلیلگران که هر یک مذهبی دارند و رأیی برای خود اتخاذ نموده اند، گرفتن نکنم برای اینکه که در مذاهب مختلف اسلام هریک قرآن را بر رأی و بر طبق مذهب خود تفسیر کرده اند و اگر بخواهم فهم قرآن را از تفاسیر مختلفه گرفتن کنم سرگردان خواهم شد. یکی معتزلی است و دیگری اشعری. مفسر دیگر باطنی است و دیگری غالی و مفسر دیگر جهمی… مفسر دیگر صوفی و دیگری فلسفی و…» به باور شریعت هرکسی که بخواهد از این تفاسیر اتخاذ رأی و عقیده کند، نه فقط سرگردان شده بلکه ممکنست حتی از راه دین نیز بیرون رود. بدین سبب از نظر شریعت علوم مختلفی که بعد از قرن دوم هجری به تمدن اسلامی راه پیدا کرده و راه به علوم شرعی باز کرده اند، جز مبهم شدن گزاره های دینی کار دیگری نکرده اند. مخالفت شریعت با نصوص دسته دوم و سوم به مخالفت با علم فقه نیز انجامید. بطور کل عموم کسانی که نهضت بازگشت به قرآن را مطرح کرده اند، با اسلام مبتنی بر روایت مخالف هستند و دانش و علم فقه نیز بیشتر مبتنی بر روایت است.
تفسیر المیزان علامه طباطبایی از محورهای وحدت مسلمانان
تفسیر قرآن به قرآن یعنی تفسیر آیات با بهره گیری از آیات دیگر، بعدها توسط بزرگانی چون علامه طباطبایی مورد پیگیری قرار|گرفت و مجموعه عظیم «المیزان فی تفسیر القرآن» پدید آمد. به سبب آنکه در روند نگارش این مجموعه نیز استفاده از حدیث حدودا نزدیک به صفر است، تفسیر او حالا مورد وثوق هم شیعیان و هم اهل سنت است. بدین سبب متن او یک متنی است که به مسئله وحدت میان شیعه و سنی کمک شایانی می کند و خیلی از اصول اجتماعی اسلام نیز از این متن تفسیری قابل استنتاج است.
امام موسی صدر از شاگردان علامه طباطبایی است که تفسیرش از قرآن تفسیری و فهمی عصری و مسئله محور است. وی در کشوری به فعالیت سیاسی و عمرانی پرداخت که عقاید مختلف از اسلام اهل سنت و شیعی گرفته تا مسیحیت و… (یعنی در کشور لبنان) در کنار هم زندگی می کردند. امام موسی صدر نیز توانست با بهره گیری از برنامه های عملی خود که از مباحث نظری اش در تفسیر قرآن به دست آورده بود، امت واحده ای را شکل دهد.
روش تفسیر امام موسی صدر نیز قرآن به قرآن بود و وی در تفسیر گرایش اجتماعی داشت و بیشتر آیاتی را برای تفسیر انتخاب نمود که به زندگی روزمره توجه بیشتری داشتند و در این روش شاید بتوان اظهار داشت که پیرو سید قطب در «فی ضلال القرآن» بوده است. به باور امام صدر مسلمانان فراموش کرده اند که قرآن کتاب عمل است. او از این نظر به فهم عصری از قرآن می رسد. به عنوان مثال امام صدر بحث کرده که قاعده به این صورت است که در بعضی آیات قرآن صحبت از پاداش و یا کیفر اعمال انسان ها شده و عموم مفسران آنرا به آخرت متصل دانسته و ذکر می کنند که پاداش یا عقاب اعمال انسان ها اخروی است، اما چه ایرادی دارد که بگوییم بجز جهان آخرت این پاداش ها و همین طور کیفر اعمال در این دنیا هم داده می شود؟
درباره آیات مربوط به انفاق امام صدر ذکر می کنند که بجز آخرت در همین دنیا نیز اثر انفاق در زندگی انفاق کننده دیده می شود. بدین سبب به قول امام صدر نباید پاداش ها و کیفرها را به آخرت محدود کرد و آنها در زندگی امروزه نیز مصداق دارند. به عنوان مثال اگر در جامعه ای توانمندان انفاق نکرده و به نیازمندان رسیدگی نکنند، آثار و زیان این عدم رسیدگی گریبان زندگی ثروتمندان را خواهد گرفت.
فضل الرحمان و رویکرد های نوین در قرآن پژوهی
یکی از منادیان بازگشت به قرآن در عصر جدید فضل الرحمان ملک، متفکر برجسته پاکستانی است. فضل الرحمان در سال ۱۹۱۹ در هزاره پاکستان (البته آن زمان هنوز پاکستان از هند جدا نشده بود) به دنیا آمد. مقدمات علوم اسلامی را نیز پدرش مولانا شهاب الدین که از بزرگان فقهای اهل سنت در پاکستان بود، شروع کرد. وی در کنار مطالعات فقهی، تفسیری و کلامی تحصیلات آکادمیک را تا مقطع فوق لیسانس ادبیات عرب در دانشگاه پنجاب ادامه داد و در سال ۱۹۴۲ فارغ التحصیل شد. در ادامه برای پیگیری تحصیلات خود به انگلستان و دانشگاه آکسفورد رفت و پایان نامه دکتری خودرا در دانشگاه آکسفورد در موضوع فلسفه سینوی نوشت. او سپس در دانشگاه های مختلفی چون مک گیل، دورهام و… به تدریس پرداخت و بر زبان های یونانی، لاتین، آلمانی و فرانسوی تسلط پیدا کرد.
مدتی بعد از جدایی پاکستان از هند و تشکیل این کشور به دعوت مسئولان در کشور خود سکنی گزید و ریاست مؤسسه تحقیقات اسلامی را بر عهده گرفت، اما نتوانست با پیروان تفکر سنتی اسلامی در پاکستان میانه خوبی برقرار کند و ناچار به بازگشت به نظام آکادمیک غربی شد. وی در سال ۱۹۸۸ از دنیا رفت.
دو کتاب او با عناوین «مضامین اصلی قرآن» و «اسلام و مدرنیته: تحول یک سنت فکری» به ترتیب با ترجمه فاطمه علاقه بندی و زهرا ایران بان در سال ۹۷ توسط نشر کرگدن منتشر شدند. فضل الرحمان در تفسیر خود از قرآن بر آن نیست که تفاسیر علمی از قرآن عرضه نماید. وی در کتاب «مضامین اصلی قرآن» به بررسی ترکیبی مفاهیمی چون «خدا»، «انسان»، «طبیعت»، «نبوت و وحی»، «معاد»، «مسائل خیر و شر» و… می پردازد. مسئله اصلی برای او توحید است.
از نظر فضل الرحمان وحدت درونی آیات قرآن کریم، حول سه محور ایمان به خدای یکتا، عدالت اقتصادی -اجتماعی و قیامت شکل گرفته و جهت گیری همه آیات قرآن کریم حول این سه محور است. به باور فضل الرحمان عدم توجه به این وحدت درونی سبب شده تا مسلمان درک های درست و در عین حال متناقضی از مدرنیته داشته باشند.
اما قرآن را به چه صورت باید فهمید؟ از نظر فضل الرحمان برای فهم قرآن نیازمند دو حرکت هستیم. او خود این روش را «دو حرکت توأمان» [Double Movement] می نامد. حرکت اول از زمان حاضر به گذشته و صدر اسلام و حرکت دوم از صدر اسلام، شروع و به زمان حاضر ختم می شود. از نظر وی ایده آل های دین، بخش ارزش ها و اهداف دین را می سازند و این بخش ها مقصد و مقصود از دین هستند. روش فضل الرحمان در تفسیر اما با روش ابوالعلا مودودی و کلیه پیروان اسلام سیاسی در تضاد قرار می گیرد. بطور کل می توان اظهار داشت که هرچند رویکرد فضل الرحمان به قرآن مانند رویکرد فهم عصری، مسئله محور است، اما برداشت و تفسیر وی در نهایت با تفسیر پیروان اسلام سیاسی همخوان نیست.
منبع: kadodooni.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب