داستانهایی از تاتارستان-۵
عید سابانتوی رقصی چنین میانه میدان سنت!؟
كادو دونی: سابانتوی از دو كلمه آلتایی قدیمی سابان(خویش شخم زنی) و توی(جشن) مركب شده كه شكل جمع آن یعنی سابانتوی لاری به مجموعه مناسك مربوطه اطلاق می گردد.این عید در حقیقت چیزی نیست جز یك میراث كهن شرقی.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ- شروین طاهری
فكر می كنید اولین باری كه یك رهبر كرملین به ساز مسلمانان رقصید كجا بود؟
بوریس یلتسین در اواسط دهه ۱۹۹۰ در همان حال كه درگیر جنگ خونین با جدایی طلبان اسلامگرای ماورای قفقاز – موسوم به جنگ اول چچن- بود، در كازان میهمان مراسم سابانتوی، مهمترین جشن سالانه تاتارها شد.او برای آن كه نظرمسلمانان فدراسیون را به خود جلب نماید، گذاشت میزبانان تاتار كلاه مدور بومی معروف تیوبتیكا را بر سرش بگذارند و همراه با حركات موزون آنها مختصر تكانی هم به هیكل تنومندش داد. همینطور جهت شركت در مسابقه سنتی شكستن كوزه سفالی با چوب، اجازه داد میزبانان چشمانش را با دستمال ببندند. بعد از هفت دهه برخورد خشك شوروی با آیین های مذهبی و سنتی در گوشه و كنار اوراسیا، خوش رقصی اولین رهبردموكراتیك روسیه برای اقلیت مسلمان نه تنها فرا رسیدن عصری تازه را نوید می داد، بلكه حكایت از اهمیت بسزای جشن های سابانتوی در فرهنگ نوین این كشور داشت.
در تابستان ۲۰۰۰، ولادیمیر پوتین، نخست وزیر وقت كه اخیرا از سركوب جدایی طلبان شبه داعشی آن زمان در گروزنی – موسوم به جنگ دوم چچن – فراغت یافته بود، درصدد برآمد برای زدودن خاطرات تلخ جنگ، بعنوان رئیس جمهور جدید رابطه ای حسنه با مسلمانان برقرار كند ونه فقط مناطق پرتنش قفقاز و ماورای قفقاز. ولادیمیر ولادیمیرویچ پس ازمصافحه تاریخی اش به سبك اسلامی با احمد غدیروف، پدر و سلف رئیس جمهور فعلی چچن درگروزنی در آستانه ورود به كرملین به كازان آمد تا در جشن سابانتوی شركت نماید.بدین ترتیب این سنت كه هدفش بیش از هر چیز بها دادن به كودكان و نوجوانان برای هر چه پخته تر شدن در راه و رسم زندگی است، پختگی مردی را به همراه داشت كه تا آن زمان تجربه چندانی در سیاست نداشت. او كه رای قابل توجه مسلمانان را در انتخابات ریاست جمهوری بهار آن سال گرفته بود به نشانه تشكر حاضر شد در آئینی سنتی سرش را داخل تغار قاتیق (ماست محلی) كند تا به رسم كهن سكه شانس را بدون دخالت دست در آن بیابد و وقتی آن را یافت و به دندان گرفت به یمن بخت خوش رسما به ساز تاتارها رقصید؛ از كازان تا كرملین و از آن روز تا به امروز، به مدت نزدیك به دو دهه!
اما در روزهایی كه خوش رقصی متقابل و راهبردی روس ها و تاتارها همزیستی و مزایای بی نظیری را در فدراسیون به همراه آورده، برخی چهره های مذهبی در اسلامی بودن سنت رقص بخصوص توسط دوشیزگان به بهانه سابانتوی تشكیك كرده اند. در مقابل خیلی از تاتارها معتقدند رقص و پایكوبی در این جشن سنت آبا و اجدادی شان است و بدون آن سابانتوی جایگاه خویش را بعنوان میراث مشترك چهار و نیم میلیون تاتار با مذاهب مختلف در كشورهای مختلف از دست خواهد داد.
به نظر می رسد این دفعه به جای دو راهی سنت و مدرنیته شاهد دو راهی سنت و سنت در تاتارستان هستیم:
میراث مشترك مسلمانان و غیر مسلمانان
سابانتوی، یك سنت باستانی مصادف با انقلاب تابستانی (همزمان با شب اول تیر، كوتاه ترین شب سال) است و در حالیكه بعنوان مناسك نمادین آغاز فصل شخم زنی زمین ریشه در سنت زراعتی كهن رایج در آسیا، خاورمیانه و شرق اروپا در هزاره های قبل از اسلام دارد اما امروز به نماد آشتی روسها و اسلام و یك ابزارسیاسی مهمی برای تنظیم روابط میان مسكو با كازان بدل شده، شهری كه از سال ۲۰۰۹ رسما لقب سومین پایتخت فدراسیون روسیه را دریافت كرده و مقتدرترین قطب ترك زبانان و مسلمانان فدراسیون به حساب می آید.عید سابانتوی حتی جایگاهی فراتر از عید نوروز یافته كه كه آن هم یك سنت طبیعی فراگیر به جا مانده از دوران قبل از اسلام در بین اغلب مسلمانان و آلتایی های اوراسیاست.
امسال با آغاز فصل گرما، جام جهانی هم كمك كرد تا جشنهای سابانتوی داغ تر از هر زمان دیگری برگزار شوند. از روز ۲۱ جولای درست یك هفته بعد از عید فطر و فردای بازی ایران و اسپانیا در جام جهانی ۲۰۱۸ بود كه هزاران تن از هموطنانمان كه در كازان به سر می بردند احیانا برای نخستین بار چشمشان به جشن های سابانتوی افتاد كه حال و هوایی شرقی دارند و بویژه از خوان رنگین غذاهای محلی تاتاری متنعم شدند ضمن این كه متوجه خوردنی ها و آشامیدنی های مشتركمان شدند همچون «آیران» كه همان دوغ خودمان است.
این آغاز یك ماه دوره گردانی جشن های تابستانی با محوریت كودكان و نوجوانان و به میزبانی شهرها و روستاهای مختلف منطقه فدرالی بزرگ ولگای روسیه بود. نه فقط تاتارها یا قوم و خویش های نزدیكشان چون باشغیرها و چوواش ها بلكه حتی اقوام مسیحی اوگری-فنلاندی چون اودمورت ها و موراویایی ها سابانتو را جشن گرفتند. در سایر مناطق روسیه هم نه فقط جوامع تاتاری پراكنده مسلمان یا مسیحی از مسكو و آستاراخان و كریمه گرفته تا سیبری(كراسنویارسك)، كاسیمو و استپ های نوگای به این جشن ها پیوستند بلكه حتی در مناطق غیر ترك نشین قفقاز هم سابانتوی بعنوان یك مناسبت اسلامی گرامی داشته شد. باآنكه در همان نگاه اول اسلامی بودن این مناسبت زیر سوال می رود. رقص و آواز زنان و دختران جوان و پذیرایی از مهمانان با نوشیدنی های الكلی در خیلی از جشنهای مربوط به سابانتوی، حتی آنها كه توسط مسلمانان برگزار می گردد رایج است. همینطور در سالهای اخیر جشنواره های موسیقی های محلی یا پاپ یك پای ثابت این جشنها شده اند و گاها اصل مراسم را تحت الشعاع قرار می دهند.
با این وجود هنوز بخش مهمی از جشن ها را رقابتهای ورزشی و تفریحی تشكیل می دهند كه به دو دسته آئین «میدان» و «سوران» تقسیم می شوند. دسته اول رقابتهایی جدی هستند و مهمترینشان مسابقات قهرمانی «كوراش»، كشتی خاص تاتارها، شبیه به كشتی چوخه ماست.همچنین است انواع رقابت های سواركاری و آئین پهلوانی مثل بلند كردن الوارها و وزنه های بزرگ و مسابقات دو با گونی، بالش زنی، حمل سطل آب، طناب كشی و بالا رفتن از تیرهای عمودی. دسته دوم مسابقاتی سرگرم كننده هستند كه برای مهمانان غیر بومی ترتیب داده می شوند كه در ابتدای متن شرح دادیم در آنها چه بلایی بر سر یلتسین و پوتین آمد.
در نهایت روز ۲۱ جولای، فینال همه جشن ها یا فستیوال بین المللی سابانتوی با حضور همه اقوام در پارك فرهنگی كالومنسكای مسكو برپا شد. باآنكه برگزاری جشن ملی تاتارها با تاخیر یك ماهه، بازمانده سیاست های حزب كمونیست شوروی است اما در هر حال از به رسمیت شناخته شدن این سنت توسط دولت مركزی روسیه حكایت دارد. چنان كه در سالهای اخیر، شهرداری مسكو یك فستیول نوروزی رسمی را در اولین روزهای فروردین هر سال با حضور همه كشورها و ملت های نوروزی اوراسیایی از پاكستان و افغانستان گرفته تا ایران و آذربایجان برپا كرده است.
كدام سنت؟
سابانتوی از دو كلمه آلتایی قدیمی سابان(خویش شخم زنی) و توی(جشن) مركب شده كه شكل جمع آن یعنی سابانتوی لاری به مجموعه مناسك مربوطه اطلاق می گردد.این عید در حقیقت چیزی نیست جز یك میراث كهن شرقی كه هنوز در برخی از مناطق ایران، تاجیكستان، افغانستان، هند و حتی چین گرامی داشته می گردد. مثلا در خراسان مراسم آغاز فصل شخم زنی «بابای دهقان» نام دارد كه اواخر اسفند برگزار می گردد و دارای برخی مولفه های مشترك با سابانتوی روسیه است با این تفاوت كه فصل گرما در شرق و جنوب خراسان طبیعتا حدود سه ماه زودتر از استپ های سرد و برف گیر ناحیه ولگا در شمالی ترین سرحدات آسیا فرا می رسد. در اولین شب تابستان، همزمان با سابانتوی، اقوام اسلاو از روسها گرفته تا صرب ها هم یكی از قدیمی ترین آئین های زنده بشری به نام كوپالا یا جشن خورشید را برپا می كنند.از سویی دیگر در سند تاریخی مهم ابن فضلان، فرستاده خلیفه عباسی به روسیه امروزی به سال ۹۲۱ میلادی آمده است كه بلغارهای تازه اسلام آورده ناحیه ولگا، جشنی تابستانی را با آئین ها و آوازها و رقص هایی كه محتوایی مذهبی داشتند به جا می آوردند. البته در مورد زمان دقیق جشن باستانی بلغارها اختلاف نظر وجود دارد چه هم اكنون روز ۲۱ ماه مه( اول خرداد) بعنوان «روز بلغارهای ولگا» در روسیه و چند كشور اسلاوی دیگر تعطیل رسمی بشمار می رود و برخی تاتارهای مسیحی مثلا در شرق اروپا و حوزه بالتیك آن روز را بعنوان سابانتوی جشن می گیرند. تمام این جشنها یك تم قدیمی مشترك هم دارند؛ میدان دادن به پسران نوجوان و گشودن بخت دوشیزگان. در هر حال این میراث داران بلغارها در حاشیه ولگا بخصوص از قرن ۱۵ میلادی در قالب قلمروی خانات تاتار و باشغیر بودند كه به این مراسم هویتی بیش از پیش تاتاری و اسلامی بخشیدند.
عجیب آن كه حتی به رغم تسلط تزارها بر سواحل ولگا و كوه های اورال كه به مسیحی شدن بخشی از تركان انجامید، هنوز سنت سابانتوی به طرز شگفت انگیزی میان تاتارهای مسلمان و مسیحی مشترك است.حتی تغییراتی كه كلیسای پراوسلاونا در قرن های اخیر در زمان و نام و نحوه انجام آئین های آن برای مسیحی كردن و مصادره به مطلوب این جشن اعمال كرد نتوانست هویت اصیلش را تغییر دهد. در دوران شوروی هم تلاش شد تا سابانتوی در جشن های تابستانی باستانی روسی به نام شین مستحیل شود اما مشكل اینجا بود كه شین در میانه تابستان برگزار می شد و نه آغاز فصل شخم زنی و ضمنا هویت خاصی را بازتاب نمی داد. هرچه بود دخالتهای مسیحی و كمونیستی در سابانتوی نه تنها این سنت تاتاری را تضعیف نكرد بلكه از آن یك مناسبت ملی و چه بسا بین المللی ساخت. نشان به آن نشان كه امسال جشنهای سابانتوی در خارج از روسیه هم به شكل مبسوطی توسط جوامع تاتاری پایتخت های مختلف همچون لندن، استانبول، تاشكند، كی یف، تالین، ریگا و پراگ و در چندین شهر آمریكا و كانادا برپا شدند. با وجود اختلاف زمانی این مراسم از اول خرداد تا اوایل مرداد ماه و حتی تنوع آئین ها، سابانتوی حالا مهمترین میراث مشترك تاتارهای چهار گوشه جهان اعم از مسلمان و مسیحی و لائیك است و این برای ملتی پراكنده و نه چندان بزرگ با دغدغه حل شدن در جوامع پر جمعیت تر پیرامونی و روند روز افزون جهانی سازی، غنیمت است.
علاوه بر این به لطف حركات موزون مشترك روسها و تاتارها در جشن های سابانتوی و در سایه همزیستی بی نظیر مسلمان و مسیحی یا روس و ترك – و البته فوران نفت و گاز از میادین روماشكینو - حالا تاتارستان طی سه دهه بعد از فروپاشی شوروی به شكوفا ترین جمهوری با اكثریت مسلمان كه از بلوك شرق به جا مانده تبدیل گشته است.
می توان اظهار داشت كه امروز جمعیت حدودا ۴ میلیون نفری تاتارستان كه حدود نیمی از آن را مسلمانان- شامل یك میلیون و دویست هزار تاتار- تشكیل می دهند نسبت به كه اكثریت جمهوری ها و كشورهای اوراسیا با جوامع مسلمان بزرگ، حال و روزی بسیار خوش تری دارند بخصوص نسبت به دیگر «ِِستان» های آسیای میانه و قفقاز.در مقام مقایسه، درآمد ناخالص ملی ۵۰ میلیارد دلاری تاتارستان آن را نه تنها فراتراز اغلب جمهوری های اروپایی جدا شده از شوروی نظیر سه قلوهای بالتیكی و بلاروس، ارمنستان، گرجستان و مولداوی قرار می دهد بلكه به لحاظ درآمد سرانه، رفاه اجتماعی و قدرت خرید هم آنها وضعشان از خیلی از كشورهای شرقی عضو یا ذخیره اتحادیه اروپا مثل اوكراین، رومانی، اسلواكی، اسلوونی، بلغارستان و یونان بهتراست.
اما شكوفایی اقتصادی و مواهب طبیعی در كنار ثبات اجتماعی و سیاسی، تاتارها را به فكر برآورده كردن یك رویای قدیمی انداخته تا سرانجام موقعیت جغرافیایی شان بعنوان شمالی ترین سرزمین اسلامی را به موقعیت فرهنگی تاج جهان اسلام تبدیل سازند. كازانی كه از دو قرن پیش مبداء خیلی از تحولات مصلحانه در جهان اسلام بود امروز هم از نگاه اغلب ناظران خارجی بخاطر زیبایی و سبزی خیره كننده و هم زیستی كم سابقه ادیان در كوچه ها و خیابانهایش، نمونه ای از یك بهشت اسلامی زمینی است.
با همین پشتوانه است كه رستم مینیخانف، رئیس جمهور تاتارستان جایزه ای ۵۰۰ هزار روبلی را برای بهترین آثار در ستایش اسلام ترتیب داده است. اما تحولات شتابان تری در جهت هر چه اسلامی تر كردن جامعه تاتارستان در راه می باشد. مینیخانف هفته گذشته بخشنامه مربوط به تعطیلات رسمی عید قربان در این جمهوری را امضا كرد. یك هفته جلوتر از آن هم كنگره سراسری تاتارها در كازان عملا تبدیل به یك همایش اسلامی شده بود كه در حاشیه آن برنامه ای مبسوط برای پشتیبانی از فعالیت های اسلامی در دیگر مناطق روسیه عرضه شد.
به قول «روسلان قربانف»، سیاستمدار جوان و یكی از مشهور ترین چهره رسانه ای مسلمان در این كشور، تاتارها نماد هویت خواهی سازنده در دوران دشوار و پر تنش پسا فروپاشی بوده اند.از نظر این محقق داغستانی انستیتوی شرق شناسی روسیه، آنها در این سه دهه نه تنها بهترین تصویر را از تمدن اسلامی در روسیه بلكه حتی شاید در غرب عرضه كرده اند. با این وجود غلبه تفكر سلفی و وهابی در بین مهمترین قشر مذهبیون تاتار با سرمایه گذاری های حامیان اصلی تروریسم تكفیری یعنی امارات و سعودی، سبب شده شدت موج اسلام گرایی اخیر در این جمهوری نگرانی هایی را چه در مسكو و چه در خود كازان در پدید آورد.نگرانی از این كه مبادا منطقه ای كه مدتها نماد توازن میان دینداری و مدارا در روسیه بوده است دچار شكاف مذهبی شود.
نهضت ضد رقص
بسیار طبیعی است كه سابانتوی، نماد فرهنگی تاتارها هم در معرض این تحولات و حتی بر سر دو راهی «سنت قومی» و «سنت اسلامی» قرار گیرد. سرشناس ترین منتقد سنت رقص در سابانتوی، مفتی جوان تاتارستان است كه یكی از فعال ترین و محبوب ترین و شناخته شده ترین چهره ها در بین مسلمانان روسیه به حساب می آید. «كامل سمیع الله» كه بیشتر با تلفظ روسی و غلط نامش یعنی «كامیل سامیگولین» و با قید لقب «حضرت» شناخته می گردد طی سالهای گذشته به صورت مكرر در مورد منافات داشتن رقص و آواز با سنت های اسلامی تذكر داده است.او همینطور مخالف جدی باز شدن باب مبحث لایف استایل (سبك زندگی ) حلال به جای مبحث شرعی «حلال» است چون كه « لایف ستایل» را اساسا ایده ای غربی می داند.
او در جدیدترین اظهار نظرش در مورد سنت رقص دوشیزگان و زنان در اعیاد ملی و مذهبی در مقاله ای برای روزنامه «ریالنو ورمایا» چاپ كازان نوشت: « سال به سال این سواد در ذهن مسلمانان تولید می شود: آیا این درست است كه مولید (جشن میلاد نبی اسلام) یا سابانتو را با جذب سنتهایی ملی جشن بگیریم كه هیچ ارتباط مستقیمی با اسلام ندارند؟»
سمیع الله همینطور خواهان ممنوعیت برگزاری مراسم رقص و آواز به مناسبت عیدهای ملی و مذهبی در محیط مساجد تاتارستان شده است.
او حالا بخاطر ایستادن در مقابل اكثریت، از جانب تاتارهای سكولار و روسها متهم می گردد كه جزو نسل طلبه های درس خوانده مدارس اسلامی «تیمیزاسیون» شده است یعنی مكاتبی كه از دهه ۱۹۹۰ مثل قارچ سر برآورده و تحت تاثیر عقاید ابن تیمیه، پدر وهابیت و تحت حمایت دلارهای سعودی بوده اند.او همینطور به خاطر مراودات بیش از حد با شیخ نشین های عربی مورد انتقاد قرار می گیرد.
اما در دیدار دو ماه پیش با «كامل سمیع الله» در كازان، شخصا این روحانی جوان ۳۳ ساله را یك مسلمان نخبه، متفكر، با شخصیتی الگو و رفتار و افكاری معتدل بخصوص در زمینه های مورد اختلاف مذاهب اسلامی یافتم.
در عقاید سیاسی و اجتماعی این مفتی حنفی ردپایی از افراط گری دیده نمی گردد. بیانیه های اخیرش بر ضد گروه تروریستی داعش و یا در نكوهش اقدام دولت آمریكا برای به رسمیت شناختن قدس بعنوان پایتخت رژیم صهیونیستی، حكایت از بینش عمیق اسلامی و همینطور استقلال رای او از قطب های سیاسی دارند چه در مواضعش نه به سمت ریاض غش كرده و نه مسكو.
اتفاقا «حضرت كامل» - آن طور كه مقلدهایش صدایش می كنند – منادی مدارا بوده است و حتی قبل از آن كه بعنوان جوانترین مفتی تاتارستان معرفی شود بخاطر نظریه اش مبتنی بر روا بودن مدارا میان مسلمانان و پیروان دیگر ادیان در جامعه چندفرهنگی روسیه شهرتی به هم زده بود.در سال ۲۰۱۳ بود كه او سندی راهبردی را در این زمینه به شورای رهبران مذهبی تاتار عرضه كرد و یك سال بعد به ریاست «هیئت روحانی مسلمانان تاتارستان» انتخاب|شد.
او حتی برای آن كه به مخالفت با نوگرایی متهم نشود تلاش دارد در رویدادهای مدرن و مختص جوانان مثل المپیك دانشجویان جهان یا جام جهانی فوتبال شركت نماید. سمیع الله در مورد دیدگاه شرعی اش در مورد سابانتوی هم تنها به امر و نهی اكتفا نكرده و چند سالی است با گروهی از همفكرانش در هیئت حاكمه تاتارستان همچون «امام محتسب»، قاضی دادگاه شرعی این منطقه، یك سابانتوی كاملا اسلامی را در یكی از روستاهای شمال این جمهوری برپا می كنند تا الگویی مناسب برای مهمترین جشن هم قومان م هم كیشانش در روسیه عرضه نماید.
۲۶ خرداد ماه امسال شاهد بودیم در این مراسم كه در روستای بورباش در منطقه بالتاسینسكی برپا شد، كسی نرقصید و هیجان مسابقات و جشن های «میدان» و ورزش های محلی بویژه كشتی «كوراش» جایگزین پایكوبی هایی شدند كه همان زمان در كازان و اغلب شهرهای اطراف برپا بودند. مراسم قرآئت قرآن و مناجات و مسابقات سرگرم كننده متنوع برای كودكان و نوجوانان همراه با اهدای جوایز پرارزش به آنها تلاشی بود تا وجهه فراموش شده سابانتوی برای تربیت كودكان یاآوری شود.اگرچه هنوز دیدگاه سمیع الله در مورد موسیقی های محلی و رقص های حماسی تاتاری روشن نیست و احیانا در این زمینه او بیشتر دنباله روی فقه حنبلی و سلفی است تا فقه حنفی رایج در تاتارستان اما در هر حال ابتكار عمل او ستودنی است و سبك اسلامی سابانتوی می تواند بزودی شایع شود. تغییر رسم زمانه است؛ سنتی كه ریشه در جشن شخم زنی تاتارها داشت حال می رود تا به شخم خوردن سنت های قومی آنان منجر شود.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب