یادداشت مهمان؛
نگاهی به وطن دار
کادو دونی: 28 راوی این کتاب از چیزی سخن می گویند که به آن حسرتِ خانه می گویند آدم می خواهد اثاث کشی هم کند، دلش و حافظه اش در خانه پیشین می ماند.
خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و اندیشه: یزدان سلحشور شاعر، نویسنده، منتقد ادبی و روزنامه نگار در یادداشتی به کتاب «وطن دار» پرداخته و درباره اهمیت و ضرورت توجه به آن صحبت کرده است. کتاب وطن دار که بتازگی توسط انتشارات جام جم به چاپ دوم رسیده است، در بردارنده روایت های ۲۸ افغانستانی از مهاجرت شان به ایران است.
این کتاب که به همت مرحوم محمدسرور رجایی پاییز سال قبل انتشار یافته بود، مسأله های مردم افغانستان در کوچ غالباً الزامی به ایران را از قلم خود آنها روایت می کند و به شور و شیرینِ بود و باش در ایران می پردازد. در این کتاب از کسانی مثل محمدکاظم کاظمی، سیدابوطالب مظفری، سیدرضا محمدی، محمدشریف سعیدی، سیدمحمدضیا قاسمی، موسی اکبری، جواد شیخ الاسلامی، یعقوب یسنا، محمدصائق دهقان، زهرا حسین زاده و خود مرحوم محمدسرور رجایی روایت های خواندنی ای وجود دارد.
مشروح یادداشت یزدان سلحشور درباره این کتاب که برای انتشار در اختیار مهر قرار گرفته، در ادامه می آید؛
یادی از محمدسرور رجایی که جای او این روزها بسیار خالی است
محمدسَروَر رجایی (۱۳۴۷-۱۴۰۰ ش) شاعر، نویسنده افغانستانی هم سن و سالِ من بوده با این تفاوت، که من هیچ گاه مهاجر نبوده ام. شباهت های دیگری هم با هم داریم –منهای شاعری و نویسندگی و باقیِ امورِ مگو و بگوی دیگر- که مهم ترین شان برمی گردد به علاقه ی هر دوی ما به «روایت» و «نقالی» و «تجسم روایی» و مجسم کردن حس در چارچوبِ «مکان» که زیربنای هر روایتی ست، ولو داستان باشد یا نباشد. مهم ترین تفاوت هم شاید باشد که او دیگر در میانِ ما نیست [او در مرداد ۱۴۰۰ به سبب ابتلاء به کرونا از دنیا رفت.
افراد و نهادهای مختلف همچون سید عباس صالحی، وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران، به مناسبت درگذشت او پیام تسلیت صادر کردند. وی در قطعه شهدای بهشت زهرای تهران دفن شد] پس، من در اینجا راویِ بعد از مرگ اویم درباره ی کتابی که می توان آنرا «روایت-وصیت نامه» نامید: «در حالی وارد بازار کار و اجتماع ایران شدم که قبل از آن هیچ تجربه ی کاری و حرفه ی تخصصی نداشتم که دستم را بگیرد. یکی از تجربه ها غیرحرفه ای من بسیار کتاب خواندن بود. گاهی می نوشتم و گاهی برای دلم شعر می سرودم. دوره فیلم برداری را آموزش دیده بودم، اما چه سود؟ این تجربه ها در بازار کار ایران، برای من نه نان می شدند و نه آب. در آن روزگار سخت، اما خوشبختی من این بود که رفیق هایی چون آب روان داشتم که همه خیاط های ماهری بودند. / وطن دار / وطن فرهنگی من» به گمانم، اگر من هم می خواستم بعنوان یک ایرانی در وطن -نه لزوماً مهاجر- از بازار کسب وکار ایران بنویسم همین ها را می نوشتم. شاعر و نویسنده، چه مهاجر باشد چه نباشد، در نهایت مهاجر است و باید خودش را برای گذرانِ یومیه، در شغلی غیر از شاعری و نویسندگی به اثبات برساند. به قول شاملو: روزگار غریبی ست نازنین!
روایتی که سخن نخبگان است
«محمدکاظم کاظمی»، شاعر و پژوهشگر نام آشنای افغانستانی می گوید: «این کتاب غالباً روایت نخبگان مهاجر است. شاید به یک مدلول بتوانیم بگوییم که این کتاب تصویرکننده همه جامعه مهاجر نیست و خیلی از اقشار جامعه مهاجر به ظاهر در این روایت ها غایب هستند، ولی واقعیت این است که نخبگان ما هم با مسائلی که عموم جامعه مهاجر با آن سروکار داشتند، در ارتباط بوده اند؛ یعنی وقتی ما می بینیم یک نویسنده، هنرمند و استاد دانشگاه مهاجر دشواری هایی در مهاجرت داشته است، ما می توانیم این را به همه جامعه مهاجر تعمیم بدهیم.» درست می گوید.
از این جهت، «وطن دار» [به معنای «هم وطن»] یک کل را به ما نشان می دهد: «من از مفصل این نکته مجملی گفتم / تو خود حدیث مفصل بخوان ازین مجمل / عمان سامانی / قصاید» البته تعدادی از نگارندگانی که درباره ی این کتاب نوشته اند، به «عدم تعمیم» معتقدند: «البته که این تصویر نمایانگر تجربه ی قشر خاصی از مهاجران افغانستانی (شاعران، نویسندگان و تحصیل کردگان) است و به هیچ وجه نمی توان آنرا تصویری همه جانبه از تجربه ی حضور چند میلیون مهاجر نامید./ پیمان حقیقت طلب» اما در عینِ حال به نکاتِ دیگری هم اشاره کرده اند: «همه این ۲۸ افغانستانی شاعر و نویسنده اند. اکثریت آنان هنوز در ایران سکونت دارند و چند نفرشان نیز یا به افغانستان بازگشته اند یا به سوئد و استرالیا مهاجرت کرده اند. روایت ها کوتاه اند. در ابتدای هر روایت، شرح حالی ۴-۵ خطی از نویسنده روایت ارائه شده است که متولد کی است و چه کاره است و الان در چه حال است و بعد خود روایت. هر نویسنده از دریچه دلخواه خودش تجربه ی مهاجرت به ایران و زندگی در ایران را روایت کرده است. برخی فقط تجربه های خاص را برگزیده اند و برخی بصورت کلی روایت کرده اند.
آزاد بودن نویسندگان در نحوه روایت و دیکته نکردن یک اسلوب خاص یا پاسخ به سوالاتی خاص موجب تنوع در روایت ها شده است. در حقیقت این ۲۸ روایت همانند قطعات یک پازل اند که در کنار هم قرار دادن شان تصویری از حضور ۴۰ ساله ی مهاجران افغانستانی در ایران ارائه می کند… بطور کلی مجموعه ی روایت ها سه مضمون کلی را دنبال می کنند: یک. داستان مهاجرت و ورود به ایران بعنوان یک افغانستانی دو. تجربه ی سالهای حضور در ایران بعنوان یک افغانستانی سه. داستان مهاجرت باردیگر به کشور ثالث یا بازگشت به افغانستان» شاید مهم ترین نکته ی این کتاب این باشد که مقصدِ مهاجرت چندان مهم نیست. به قول اخوان: «من اینجا بس دلم تنگ است / و هر سازی که می بینم بدآهنگ است./ بیا ره توشه برداریم، / قدم در راه بی برگشت بگذاریم، / ببینیم آسمانِ "هر کجا" آیا همین رنگ ست؟»
چند جمله ای از کتاب
الف. رفتارشان رنگ مسلمانی داشت. سه روز و سه شب ساکن آن دشت بودیم. [بر ما گذشت نیک و بد اما… سید ابوطالب مظفری]
ب. بامداد یکی از آخرین روزها که فقط یک تکه موکت در اتاق خواب مانده بود و چمدان لباس هایمان را روی آن گذاشته بودیم، از خانه زدم بیرون. [دریشی سمرقندی / سید احمد مدقّق]
ج. قم، شهر کله پاچه و سوهان، شهر فقه و سیاست، شهری که کوچه ای بی مسجد و آیت الله و دکتر ندارد. [پاییزهای به یادماندنی / محمدشریف سعیدی]
د. وقتی در ایران هستم همه چیز برای من نماد و نشانه می شود تا افغانستان را به یادم بیاورم. در افغانستان که هستم همه چیز نماد و نشانه ای می شود از ایران. و اینگونه است که همیشه غم و غربت با من است و مهاجر هستم. [دیگری برتر / اُم فروه موسوی]
ه. یک کارت رنگ ورورفته ی قدیمی، تصویر مرا در آغوش مادرم نشان می دهد، با مُهر آبی رنگی که روی آن نقش بسته است: «ویژه ی آوارگان افغانی». بعدها فهمیدم، این سه کلمه خلاصه ی زندگی من، خانواده من و بسیاری دیگر است. [کارگر باایمان / زهرا زاهدی]
فقط متن را نخوان «سپیدی های متن» را بخوان!
آنچه کتاب «وطن دار» را بدل به اثری قابل توجه و خواندنی می کند احتمالاً نه به روایت های جز به جز و عینی و مجسم آن برمی گردد نه به غمگساری برای اهالی کشوری که بیشتر از نیم قرن است روی آرامش را ندیده است نه به تمام آن چیزی که ما بعنوان یک ایرانی از کشوری به نام افغانستان در ذهن داریم که روزگاری قسمتی از نقشه ی ایران بزرگ بود و الان هم قسمتی از نقشه ی فرهنگ و ادب زبان فارسی ست با شاعران و نویسندگانی که گاه بهتر از شاعران و نویسندگان ایرانی می نویسند خیلی بهتر؛ آن چه این کتاب را بدل به کتابی مهم کرده برای مخاطب ایرانی، نوعی مقایسه است که در کتاب نیست اما در ذهنِ من و شمای ایرانی حتما هست که اگر در نیم قرن اخیر به مهاجرت هم فکر نکرده باشیم، تصوری از خارج مرزهای ایران داریم که اغلب، واقعی نیست.
من و شما، در این نیم قرن، زندگی در غرب را اغلب با همان رویاهای شبانه و روزانه ای دیده ایم که راویان این کتاب، زندگی در ایران را چنان دیده اند. بحثِ پیش رفت و پس رفت هم نیست بالاخره مشخص است که اوضاع کشوری دائم در جنگ [چه جنگ داخلی، چه تهاجم خارجی، چه جنگ مذهبی، چه ترور و وحشتِ حاصل از گوش به زنگیِ تروریست های ایدئولوژیکی که آماده اند خودشان و شما را به کام مرگ بفرستند تا به بهشتی که به آنها وعده داده شده، برسند] توفیر دارد وضع اش، با کشوری که ۸ سالی درگیر جنگ بوده اما جنگ داخلی اش سریع مهار شده و جنگِ مرزی اش هم به داخلِ کشور [مگر در همان یکی دو سال اولش] کشیده نشده و حکومتی یک پارچه داشته و نرخ رشد اقتصادی مثبت داشته و تولید داخلی داشته؛ آنچه «وطن دار» را شاخص می کند زیرگفتاری ست که حاصلِ تبادلِ گزاره های ذهنی خواننده ایرانی با متنِ نگارنده ای افغانستانی ست که فیلسوفانِ حوزه «زبان» به آن «سپیدخوانی متن» می گویند. ۲۸ راوی این کتاب از چیزی سخن می گویند که به آن «حسرتِ خانه» می گویند آدم می خواهد «اثاث کشی» هم کند، دلش و حافظه اش در خانه پیشین می ماند.
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب