گروه داستانی خورشید بررسی كرد؛
روح سودازده پاموک
کادو دونی: پاموک با یادآوری شکست های ایران در مقابل عثمانی، تلاشی مذبوحانه می کند تا مبادا خواننده داستانش پس از خواندن قسمتی از شاهنامه چیزی از ابهت و عظمت ایران و فرهنگ این سرزمین در ذهنش تداعی شود.
به گزارش کادو دونی به نقل از مهر، اورهان پاموک نویسنده پرکار ترکیه ای که در سال ۲۰۰۶ موفق به دریافت جایزه نوبل شد تا حالا دوبار به ایران سفر کرده است. وی که در میان ایرانیها از شهرت و محبوبیت قابل توجهی برخوردارست بارها از علاقه اش به فرهنگ ایرانی و از تأثیر عمیق ادبیات کلاسیک فارسی بر آثار خود گفته است. در کتاب «نام من سرخ» درباره ایران و مینیاتور ایرانی زیاد می گوید. در رمان «زنی با موهای قرمز» پایه اصلی داستانش اسطوره رستم و سهراب و البته سوفکل است. همین طور نقش منطق الطیر عطار را نمی توان در رمان «کتاب سیاه» وی نادیده گرفت.
میشل فوکو در کتاب دیرین شناسی دانش اشاره می کند: «مرزهای یک کتاب، هیچگاه روشن و معلوم نیست. هر کتاب از نخستین خط تا نقطه پایان، فارغ از فرم و ساختار مستقل، مجموعه ای است از ارجاعات به کتاب ها، منابع، متون، گزاره ها و جملات دیگران.» با همین رویکرد، کریستوا نظریه پرداز بلغاری، به مناسبت انتشار کتاب جدیدش خطاب به گوته می گوید: «درست است روی این کتاب ها نام گوته نوشته شده است اما این ها انباشته ای از افکار مردم یونان، بریتانیا، ایتالیا و فرانسه است.»
آنچه گفته شد همان پیوند میان فنون و آثار فرهنگی و ادبی ملل است که با عنوان میان متنی از آن یاد می شود و تأیید می کند هر متنی بعنوان یک بافته منسجم، تار و پودی از متون دیگر گرفته است. بعید است بشود متنی یافت که نویسنده اش ادعا کند هرچه نوشته ناب، خالص و بدون اختلاط با باقی فرهنگ هاست. همانطور که برخی از آثار پاموک در دسته آثار ادبی و فرهنگی جغرافیای فلات ایران است.
گروه داستانی خورشید با حضور سمیه عالمی، سیده عذرا موسوی، فاطمه نفری، سیده فاطمه موسوی، مرضیه نفری و مریم مطهری راد طی هفتمین نشست خود، آثار پاموک را با محوریت رمان «زنی با موهای قرمز» مورد بررسی قرار داد که چکیده مباحث در گزارش زیر آمده است.
رمان زنی با موهای قرمز به زندگی جم می پردازد. پدر جم به خاطر کارهای سیاسی، خانواده را رها می کند و می رود. جم برای ورود به دانشگاه و تامین هزینه های زندگی، باوجود مخالفت های مادر، همراه با اوستا محمود به اطراف استانبول می رود تا بعنوان شاگرد چاه کن مشغول به کار شود. در نزدیکی محل کار با زنی آشنا می شود که دنیای او را تغییر می دهد. زن موقرمز بازیگر تئاتر است. حرکت قهرمان داستان از همین جا آغاز می شود. شخصیت پردازی های داستان بسیار باورپذیر بوده و خواننده می تواند با شخصیت های خلق شده، همراه شود.
پیرنگ داستان زنی با موهای قرمز قدم به قدم با پررنگ ترین پرداخت میان متنی به رابطه ی پدر و پسر در آثار فرهنگی شرق یعنی داستان رستم و سهراب و کشته شدن نجیب زاده ای به دست پدرش بدون این که یکدیگر را بشناسند، گره خورده است حال این که نویسنده چقدر از این ظرفیت میان متنی بهره برده و آیا هماهنگ با جریان میان متنیت پیش رفته، محل بحث است.
داستان، مثل هر ساختار کوچک اجتماعی در شرق روی شانه های پدر شکل می گیرد. پدر اصلی قهرمان که قبلاً او و مادرش را رها کرده بود در ترکیه، زندانی سیاسی است. قهرمان داستان در غیاب او پدر معنوی دیگری برای خودش می سازد که خوب پدری است اما ته چاه می ماند و سرنوشت قهرمان داستان را عوض می کند. این پدرخوانده در داستان چنان قدرتمند است که تاوان رها کردنش تا آخر عمر گریبان قهرمان را می گیرد و انگار در آخر او را به محاکمه و مرگ نیز می کشاند. انگار پاموک در صحنه پایانی، انتقام تمام پرده خوانی ها و قصه ساختن ها را از مرگ ناجوانمردانه سهراب و از رستم شاهنامه می گیرد. با این میان متنی قدرتمند و مبسوط، پاموک توانسته اشکالات طرح و پلات قصه اش را لاپوشانی کند؛ اما هنگامیکه مخاطب درگیر پیدا کردن ارتباط متن حاضر با جریان میان متنیت کار است قصه با همه کاستی هایش تمام می شود و مخاطب را سردرگمرها می کند.
توصیف ها و صحنه ها جان دار و خوب انتخاب شده است. به ویژه صحنه هایی که در فصل اول داریم. یکی از بهترین صحنه ها، صحنه عاشق شدن جم است. وقتی برای نخستین بار زن موقرمز را می بیند، صحنه و فضای موجود طوری توصیف شده است که خواننده زن موقرمز را با موهای رنگ شده، درحالیکه به جم توجه می کند، لبخند می زند و گرمای حضورش کافه را پر کرده، به خوبی می بیند.
در حیطه تصویرپردازی، چاه، اوستا محمود و ارتباط آن دو، احساس عشق، وابستگی، احساس تعلق، گاهی رنجش و نفرت نیز بسیار تصویری بیان شده است که همین خصوصیت داستان را جلو می برد.
آنچه مشخص است استفاده از نمادهایی که در شرق مورد توجه است از خاصیت های کار پاموک است. داستانهای پاموک رنگ و روی بومی - منطقه ای دارد. فضاها زاییده فرهنگ، تمدن، تاریخ و ادبیات شرقی و مشخصاً ترکی و ایرانی است اما در رمان «زنی با موهای قرمز» بنظر می رسد وی با دو اسطوره رستم و سهراب از ایران و آثار سوفکل از یونان که هر کدام معرف خاستگاه خودشان هستند، قصد نشان دادن دو دنیای متفاوت که هر دو می تواند معرف ذات بشریت باشد را دارد. شاید موطن نویسنده که نقطه اتصال و تقابل شرق و غرب است در این اتفاق بی تأثیر نباشد. با این وجود پاموک ضمن نگاه به این دو اسطوره مسیر خودرا رفته است. او نخواسته تنها به بازنمایی اسطوره ها بپردازد؛ بلکه استراتژی خاص خودرا در پیش گرفته است.
از این جهت پاموک قبل از آنکه نویسنده باشد، سیاستمداری با نگاه راهبردی است که بصورت سیستمی پای عناصری از پیش تعیین شده را به میان می کشد و همان را دستمایه قصه می سازد. تیر از کمان در رفته قصه، گرچه از مسیر خارج شده باشد باید به همان هدفی بخورد که نویسنده می خواهد.
دقیقاً همین جااست که پلت، ناقص می شود، کار به اطناب می کشد و همه زوایای داستان تحت تاثیر قرار می گیرد. بعنوان مثال نگاه پاموک به اسطوره رستم و سهراب، بسیار سطحی به نظرمی رسد؛ برای اینکه نه جم، نه انور و نه گل جهان، هیچ یک از شخصیت های داستانی این رمان با گذشته ای که دارند و حوادثی که برایشان رخ داده است در قدوقواره رستم و سهراب و تهمینه شاهنامه نیستند. گل جهان، زنی که هفده سال از جم بزرگ تر است و به اعتقاد خود، جای مادر او و متأهل است و زمانی با پدر متأهل جم، داستان عاشقانه داشته، جم را با خود همراه کرده و شب را با او می گذراند و فردایش ناپدید می شود. این چنین بیست وشش سال بعد، جم با پسری روبه رو می شود که هیچ گاه از وجودش خبر نداشته است.
به هرحال پاموک پایه های کارش را روی دو اسطوره رستم و سهراب در ایران و اسطوره ادیپ سوفکل غربی گذاشته است بدین سبب خواننده ناخودآگاه مسیر حرکت اسطوره های مذکور را با مسیر حرکت داستان، مقایسه و دنبال می کند ولی هرچه جلوتر می رود این مقایسه را مع الفارق می بیند و در نهایت معلوم نمی گردد چرا باید یک عمل غیرانسانی، غیراخلاقی و ضد قهرمان به اسطوره رستم و سهراب با آن پیشینه و فراز و فرود پهلوانی نسبت داده شود؟ البته غیر از مورد اسطوره ها که هیچ مفصل مرتبطی با قصه ندارد، کلاً داستان در همه عناوینی که سرش باز شده، ابتر مانده است. برای مثال عشق بعنوان با اهمیت ترین چیزی که نویسنده روی آن مانور می دهد و کار را بر آن بنا کرده، به آسانی توسط عاشق رها می شود؛ رابطه پدری پسری، استاد شاگردی، همسری و در نهایت انسانیت، همه در این داستان ابتر مانده است!
گذشته از مبحث اسطوره ها و همه آنچه گفته شد؛ جغرافیا در کارهای پاموک خوب از آب درآمده است. ملموس و دست یافتنی و گاهی بدون مرز! تا جایی که به آسانی از استانبول به تبریز یا تهران می رسد و از آنجا به رامسر و شمال ایران! در «زنی با موهای قرمز» می گوید: «وقتی می گویم خارج شهر، برای خواننده امروز سوء تفاهم نشود. آن روزها جمعیت استانبول مثل امروز که این حکایت را برای شما تعریف می کنم پانزده میلیون نفر نبود، پنج میلیون بود. از دروازه شهر که خارج می شدی تعداد خانه ها کم و فاصله شان از هم زیاد می شد، کوچک و فقیرانه می شدند و کم کم سرو کله کارخانه ها و پمپ بنزین ها و تک وتوک هتل ها پیدا می شد…» یا می گوید: «در آخرین اقامتم در تهران، مراد من را به کاخ گلستان برد. باغی بزرگ و کاخی کوچک در میان درختان دیدم که من را به یاد کاخ ایهلامور که نزدیک داروخانه پدرم بود انداخت…»
اما روایت در داستان «زنی با موهای قرمز» حجم زیادی را گرفته است و در حقیقت روایت بر هر چیزی در این داستان می چربد. (البته این خاصیت کلی کارهای پاموک است) به این صورت که بخش زیادی از داستان گزارش شده است حتی گاهی حوادث و پیش آمدهایی که می توانست در داستان نمایش داده شود، بصورت گزارشی، عجولانه روایت می شود. همین مورد مخاطب را تا میانه داستان گرفتار دست انداز می کند؛ طوری که به سختی با ماجرا همراه می شود. زمانی که اوستامحمود در چاه می افتد، مخاطب با چالش شخصیت داستان همراه می شود اما در این بازه درحالی که انتظار می رود قهرمان به تحرک بیافتد و مخاطب دنبال فراز و فرود او برود، سر و کله راوی پیدا می شود، دست مخاطب را به زور می گیرد و دائم تعریف می کند و این تعریف ها در فاصله های کم تکرار می شود؛ آن قدر که اگر خواننده این وسط چندصفحه ای را هم نخواند چیزی از دست نمی دهد.
در این بین نکته عجیبی در مورد راوی وجود دارد. راوی که قهرمان قصه است در میانه داستان، بی هیچ مقدمه ای ناگهان با مخاطب آغاز به صحبت می کند، به خواننده از نوشتن خاطراتش می گوید و این که حالا که داری نوشته های من را می خوانی من در این احوال هستم! این پاراگراف و این مضمون فقط یکبار تکرار می شود و دیگر هیچگاه به آن بازنمی گردد؛ و معلوم نمی گردد راوی کی و کجا با خواننده اش قرار گذاشته و به او گفته که من دارم چیزی می نویسم، تو می خوانی و من گاهی با تو درباره ی آنچه می نویسم صحبت می کنم؟! این مورد نه فقط خواننده را به کل از ماجرا پرت می کند بلکه درباب این که واقعاً تصمیم نویسنده برای شخصیت داستانی و راوی اش چیست گیج و سردرگم می شود.
اما آنچه در این میان بیشترین لطمه را به داستان می زند، ادامه داستان بعد از مرگ قهرمان و راوی است. در این زمان برای تعریف ماجرایی که چندان ضرورتی هم ندارد، در فصل آخر راوی عوض می شود و چیزهایی می گوید که خواننده از آن خبر دارد! بدین سان داستان به هر شکل گرفتار اطناب شده است.
به نظر می رسد پاموک هرچند در ظاهر به بهانه تبیین داستان شاهنامه ای رستم و سهراب در جلب توجه مخاطب ایرانی موفق بوده اما در زیرمتن داستان های وی لااقل در دو داستان «نام من سرخ» و «زنی با موهای قرمز» با نشانه های نژادپرستانه و نگاهی به طور معمول پان ترکیسم اهتمام در کوچک شمردن همسایه خود دارد. بعنوان مثال جاهایی که نویسنده در مورد نسخ نفیس و دست نویس شاهنامه های ایرانی حرف می زند و زمانی که شکوه این فرهنگ در ذهن مخاطب تداعی می شود یادآوری می کند شاهان ایران بعد از هر شکستی که از ترک ها خورده اند برای تفقد و به دست آوردن دل شاهان ترک، هیئتی را برای دلجویی سمت استانبول می فرستادند و این نسخه ها که امروز در ترکیه است تحفه ای از آن روزهاست!
به نظر می رسد پاموک با یادآوری شکست های ایران در مقابل عثمانی، تلاشی مذبوحانه می کند تا مبادا خواننده داستان پس از خواندن قسمتی از شاهنامه که اساس جدانشدنی از داستان پاموک است چیزی از ابهت و عظمت ایران و فرهنگ این سرزمین در ذهنش تداعی و ماندگار شود.
یا در جای دیگر می گوید: «وقتی از پنجره به آسمان تهران نگاه می کردم، حس کردم علاقه دوست دانشگاهی من به گسترش روابط ایران و ترکیه بیش از این که خواست قلبی باشد، یک عزم و وظیفه پنهانی است. آیا دوست من برای جدا کردن ترکیه از ناتو و غرب جاسوسی می کرد یا خیال داشت ایران را از انزوا نجات دهد؟» یا در جای دیگر: «می فهمیدند ترک هستم، با احترام حرف های شیرین و خوشایند می زدند.» و…
اما استفاده از نمادها نیز در این میان محل بحث است. یکی از نمادهایی که نویسنده در داستان «زنی با موهای قرمز» استفاده کرده، نماد چاه است. داستان چاه را می توان به دو قسمت تقسیم کرد که با این تقسیم بندی دنیای شخصیت ها و زندگی قهرمان بین دو مرز قرار می گیرد.
از وقتی نخستین کلنگ برای کندن چاه به زمین می خورد اوستا محمود که فردی عادی و کم سواد است آموزه های زندگی و تجربه های شبه عرفانی اش را با جم در بین می گذارد. اوستا محمود که عزم راسخی در رسیدن به آب دارد در هیچ شرایطی از کار دست نمی کشد و دیگران را نیز دعوت به صبر و استقامت می کند بطوریکه هرلحظه انتظار می رود آب از چاه فوران کند و اوستا محمود را به پاداش برساند اما پس از حادثه ای که برای وی رخ می دهد و مقصرش جم است، داستان وارد بخش دیگری می شود؛ در حقیقت لحظه روایت اصلی برای داستان از همینجا آغاز می شود. درگیری واقعی و منحصر به فرد و موقعیتی پیچیده برای پیدا کردن راهی در تاریکی که قهرمان را تحت فشار قرار داده است. در اینجا چاه، مخزن اسرار می شود و قهرمان گم کرده راهی که دستش برای انتخاب باز است. انتخاب می کند اما انتخابش قماری است به مثابه از دست دادن آسایش یک عمر و زیستن در توهمی تمام نشدنی!
چاه نمادی پرکاربرد در ادبیات جهان است. گاهی محل زندانی کردن پری ها، گاهی محل زندگی جادوگران و گاهی در ادبیات دینی، محل رسیدن به مسیر روشنی و سعادت است؛ اما می تواند مظهر تاریکی و مکافاتی برای قهرمان داستان نیز باشد. در این اثر نیز چاه نقشی کلیدی دارد و عاملی در امتداد سعادت -دست کم سعادت دنیایی- اوستامحمود است و به مثابه مکافات و تاوانی سبب رقم خوردن سرنوشتی غم بار برای شخصیت اصلی داستان می شود. پاموک نمادباز خوبی است. معانی پشت نمادها را می شناسد و گاهی نمادسازی هم می کند. به همین خاطر از نماد چاه در این داستان بهره ها برده است.
در این خصوص، آکادمی سوئدی نوبل در سال ۲۰۰۶ طی بیانیه مراسم اهدای این جایزه به پاموک او را اینطور توصیف کرد: «پاموک در جستجوی روح سودازده زادگاه خود، نمادهای جدیدی را برای تصادم و درهم آمیزش فرهنگ ها کشف کرده است.»
در یک جمع بندی کوتاه، گفتنی است پاموک نیز مانند همه نویسندگان از آثارش جدا نیست. او نیز ملقمه است از محیطی که در آن زیسته، آموخته، فکر کرده، خوراک فرهنگی گرفته و دیدگاه سیاسی یافته است. اما از آنجاییکه برخی نویسندگان بیشتر دیده می شوند و نگاهشان در شعاع خوانندگان جهانی مورد بررسی قرار می گیرد باید بیشتر و دقیق تر خوانده شود خصوصاً این که آن نویسنده تمرکزش را روی کشور همسایه اش گذاشته باشد.
مریم مطهری راد
منبع: kadodooni.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب