نگاهی به زندگی و آثار سید حمیری شاعر اهل بیت(ع)
حیات اعجاب انگیز شاعری كه والدینش دشمن و خودش محب خاندان بود
به گزارش كادو دونی سید حمیری مردی نامدار از زمره سرایندگان خاندان رسالت (ع) بود كه با وجود پیشینه ای نامطلوب و انحراف شدید خانواده اش از مرام و مكتب خاندان پیامبر (ص)، خود مسیر هدایت را یافت.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ: محمد جواد گودینی؛ اسماعیل بن محمد بن یزید بن ربیعة بن مفرغ حِمیَری که به سید حمیری نامدار شده، از مشهورترین سرایندگان شیعه در انتها دوران بنی امیه و ابتدای خلافت عباسیان به حساب می آید. وی شاعری سترگ و برجسته و از دلدادگان به مکتب خاندان رسالت (ع) بوده و زندگانی اعجاب انگیز و حیرت آوری را پشت سر گذارده و در طول زندگی اش، فرازها و فرودهای بسیاری را شاهد بوده است.
سید حمیری به سال ۱۰۵ هجری (۲۷ سال قبل از انقراض خلافت اموی) از پدر و مادری إباضی (از فرقه های جریان تندرو و خشن خوارج) در شهر بصره متولد شد. پدرش از قبیله حِمیَر و مادرش از قبیله أزد بوده و هر دو به آیین خوارج باور داشته و می کوشیدند فرزند خویش را به این کیش در آورده و از او انسانی استوار در اندیشه باطل خوارج تربیت کرده و بذر دشمنی نسبت به خاندان رسالت (ع) را در دل او بکارند.
پس از آنکه دوران کودکی و نوجوانی سید حمیری به سرآمد، وی با اندیشه کیسانی (۱) آشنا شد و در چرخشی آشکار، کیش انحرافی خانواده اش را رها کرد و به مذهب شیعه درآمد و در ادامه (چنان که اشاره خواهد شد) به یکی از نامدارترین سرایندگان شیعی بدل شد و بعد از چندی، آیین کیسانی را هم ترک گفت و مذهب جعفری را اختیار نمود.
به گفته شوقی ضیف، او بعد از آنکه با مؤمن الطاق از متکلمان نامدار شیعه دیدار و با وی در باب مبحث امامت مناظره کرد، از اندیشه کیسانی دوری جست و مذهب جعفری را بر گزید. (۲)
اما به روایت شیخ صدوق، سید حمیری با ترغیب امام ششم شیعیان (او هم عصر با امام (ع) بود) دست از باورهای کیسانی شسته و امام ششم (ع) او را با حقیقت تشیع آشنا می کند. سید حمیری نشانه های امامت را در امام صادق (ع) ملاحظه کرده و از امام (ع) پیرامون مسئله غیبت می پرسد؛ امام (ع) می فرمایند که غیبت حق است؛ اما آن کس که در پرده غیبت فرو می رود، دوازدهمین امام (عج) است. امام صادق (ع) همینطور از مرگ محمد حنفیة او را با خبر ساخته و به او اطمینان می دهد پدر بزرگوارش حضرت باقر (ع) در مراسم خاک سپاری محمد حنفیة حاضر بوده است. ازاین رو سید از اندیشه های کیسانی دست شسته و به مذهب جعفری گرایش می یابد. (۳)
او در بعضی سروده هایش به این تغییر اشاره کرده و به صورت نمونه، در یکی از اشعارش چنین گفته است:
لَمَّا رَأیتُ النَّاسَ قَد غَوَوا * تَجَعفَرتُ بِاسمِ اللهِ فِیمَن تَجعفَرُوا
وَ نَادَیتُ بِاسمِ اللهِ وَ اللهُ أکبَرُ * وَ أیقَنتُ أنَّ اللهَ یَعفُو وَ یَغفِرُ
وَ یُثبتُ مَهمَا شَاءَ ربِّی بِأمرِه * وَ یَمحُو وَ یَقضِی فِی الأمُورِ وَ یَقدِرُ (۴)
ترجمه ابیات چنین است:
«هنگامی که دیدم مردمان مسلک گمراهی را می پیمایند، با نام خداوند مذهب [حق] جعفری را برگزیدم.
من با نام خداوندی که بزرگ است فریاد برآوردم و باور دارم خداوند می بخشد [و از جُرم و خطای پیشین من] می گذرد.
پروردگارم هر آنچه را که بخواهد ثبت کرده و هر آنچه را اراده کند، محو خواهد نمود و قضا و قدر به دست اوست.»
البته این تغییر مذهب، برای سید حمیری خالی از مشکل و زحمت نبوده و واکنش خانواده اش را که با خاندان (ع) دشمنی می کردند، به دنبال داشته است.
پدر و مادرش که دو تن از وابستگان جریان اباضیه بوده اند و امیرالمؤمنین (ع) را لعن می گفتند و با امام (ع) دشمنی می کردند، بعد از آنکه دریافتند فرزندشان به مذهب تشیع گرویده است، به آزار او پرداختند و حتی می خواستند او را به قتل برسانند؛ اما سید حمیری که از طرح پدر و مادرش برای قتل خود آگاه شد، به فردی با نام «عقبة بن سَلم» (فرماندار بصره در عصر خلافت منصور دوانیقی) پناهنده می شود و او هم سید حمیری را پذیرفته و به او امان داده و سید تا هنگام مرگ والدینش که در عقاید انحرافی خوارج تا جایی پیش رفته بودند که حتی حاضر شدند فرزند خود را قربانی باورهای خرافی و ناصواب خویش نمایند، در پناه او می زیست. (۵)
پدرش از قبیله حِمیَر و مادرش از قبیله أزد بود و هر دو به آیین خوارج باور داشته و می کوشیدند فرزند خویش را به این کیش در آورده و از او انسانی استوار در اندیشه باطل خوارج تربیت کرده و بذر دشمنی نسبت به خاندان رسالت (ع) را در دل او بکارند از «اسماعیل بن الساحر» که راوی سروده های سید حمیری بود، چنین نقل شده است: «یک بار همراه سید در خانه اش بودیم. [خانه ای که بعد از مرگ پدر و مادرش به او ارث رسیده بود.] او به من چنین اظهار داشت: چه بسیار در این خانه، امیرالمؤمنین (ع) لعن گفته شده است! گفتم: چه کسی چنین کرده است؟ پاسخ داد: پدر و مادرم. از او پرسیدم: چگونه مذهب شیعه را برگزیدی؟ اظهار داشت: رحمت الهی شامل حالم شد و نجات یافتم.» (۶)
سید حمیری مادری داشت که در عقیده خوارج بسیار استوار بود؛ تا جایی که به قول سید، او را شب ها بیدار می کرد و می اظهار داشت: من نگرانم تو با این اندیشه و باور وارد دوزخ شوی! اما سید حمیری به این سخنان وقعی نمی نهاد و از طریق و گفتمان خاندان وحی (ع) منحرف نگردید و در مقابل آزار پدر و مادرش شیوه پایداری را در پیش گرفت. مادرش هم در خوراکی و نوشیدنی به او سخت می گرفت و به آزار پسرش می پرداخت.(۷)
سید حمیری سراینده برجسته و دوستدار خاندان (ع) که اواخر دوران بنی امیه را درک کرد، بیشتر روزگار خویش را در زمان خلافت بنی عباس سپری نمود و اولین خلفای عباسی (ابوالعباس سفاح، ابوجعفر منصور، محمد مهدی، موسی الهادی و هارون الرشید) را درک و اشعاری در ستایش بعضی از خلفای عباسی سروده و در زمان خلافت هارون الرشید پنجمین خلیفه و از مقتدرترین خلفای بنی عباس به سال ۱۷۹ هجری در بغداد درگذشت.
آنچه سید حمیری را بلند آوازه کرد و نام او را در تاریخ ادبیات عربی و بخصوص ادبیات آیینی زنده نگاه داشت و جاودانه کرده است، سروده های زیبا و دلکشی است که در ستایش خاندان وحی (ع) بخصوص امیر مؤمنان علی بن أبی طالب (ع) سروده است. وی که سراینده ای وفادار به مکتب خاندان (ع) بوده و در این راه سختی ها و ناملایمات بسیاری را متحمل شد، کوشید با زبان گویا و رسای شعر به دفاع از پیشوایان دین (ع) پرداخته و فضایل خاندان عصمت و طهارت (ع) را در چارچوب شعر روایت کرده و آنرا گسترش دهد و گزند حوادث و تحریف های احتمالی از جانب مخالفان، حفظ و حراست کند.
سید حمیری بیشتر اشعارش را در ستایش پیشوایان معصوم (ع) اختصاص داده و آنچه در دیوان شعری او بیشتر از هر چیز دیگری نمود پیدا می کند، بیان مناقب، فضایل و تبدیل آن به نظم است؛ تا جایی که گفته شده است: سید حمیری همه فضایل مشهور امیرالمؤمنین (ع) را به نظم کشیده است. (۸)
همچنین نقل است که سید حمیری در همآورد طلبی اش در مورد کوشش قابل ستایشش در نشر فضیلت ها و منقبت های امام علی (ع) چنین تصریح کرد: «هر کس فضیلتی از فضایل علی بن أبی طالب (ع) را یادآور شود که من آنرا به نظم نیاورده و سروده ای درباره آن نگفته باشم، اسبم را به او خواهم بخشید.» (۹)
سید حمیری شاعری توانا بوده که در سروده هایش به فضیلت های امام علی (ع) همچون نزدیکی امام (ع) به پیامبر (ص) و وصایت امام (ع)، حدیث منزلت، جریان غدیر خم و تصریح پیامبر (ص) بر جانشینی مولای متقیان (ع) به امر پروردگار جهان و… اشاره کرده و این حوادث تاریخی و فضیلت های علوی را در چارچوب شعر درآورده و آنرا ثبت می کند؛ به صورت نمونه در فضیلت امام علی (ع) چنین سروده است:
وَ کانَ لَه أخَاً وَ أمِینَ غَیبٍ * عَلَی الوَحیِ المُنَزَّلِ حِینَ یُوحَی
وَ کَانَ لأحمَدَ الهَادِی وَزِیراً * کَمَا هَارُونُ کَانَ وَزیرَ مُوسَی
وَصِیُّ مُحمَّدٍ وَ أبُو بَنِیهِ * وَ أوَّلُ سَاجِدٍ للهِ صَلَّی
بِمَکَّةَ وَ البَریَّةُ أهلُ شِرکٍ * وَ أوثَانٍ لَهَا البَدَنَاتُ تُهدَی (۱۰)
ترجمه ابیات چنین است: «او [امیر مؤمنان «ع»] برادر پیامبر (ص) و در وحی و آنچه بر قلب پیامبر (ص) نازل می شد، امانتدار او بود. [اشاره به این حقیقت که امام علی (ع) از کاتبان وحی الهی به شمار می رفت.]
او وزیر پیامبر هدایتگر [به راه صواب و دین استوار الهی] بود؛ همانگونه که هارون (ع) وزیر موسی (ع) بود. (اشاره به حدیث مشهور منزلت).
او جانشین پیامبر (ص) و پدر فرزندان او بود و اولین کسی است که [دین اسلام] را پذیرفت و در مقابل خداوند به خاک افتاد و نماز را به جای آورد.
[امیرالمؤمنین «ع» هنگامی آیین اسلام را پذیرفت و به حقانیت رسول گرامی اسلام (ص) ایمان آورد که] مردم مکه بت پرست بوده و چارپایان خویش را برای بت ها قربانی می کردند.»
وی در این سروده، به جایگاه والای مولای متقیان (ع) نزد رسول خدا (ص) اشاره کرده و تصریح می کند امام علی (ع) که اولین کسی است که از مردان به پیامبر (ص) ایمان آورد، زمانی دعوت پیامبر (ص) را اجابت فرمود که قریش در گمراهی آشکار بوده و ساخته های دست خویش را می پرستیدند و برای بت های خود، قربانی می کردند.
در میان مولفه های گوناگون مکتب تشیع، سید حمیری بر جریان تاریخی غدیر تمرکز ویژه ای داشته و در سروده های بسیاری به این رویداد مهم و سرنوشت ساز اشاره کرده و امام علی (ع) را مورد ستایش قرار می دهد؛ به صورت نمونه به سروده ذیل توجه کنید:
نَفسِی فِداءُ رَسولِ اللهِ یَومَ أتَی * جِبریلُ یَأمُرُ بِالتبلیغِ إعلانا
إن لَم تُبلِّغ فَمَا بَلَّغتَ فَانتصَبَ ال * نَبیُّ مُمتثلاً أمراً لِمَن دانا
وَ قالَ لِلنَّاسِ مَن مَولاکم قبلاً * یَوم الغدیرَ فَقَالوا أنتَ مَولانا
أنتَ الرَّسولُ وَ نَحنُ الشَّاهدونَ علی * أن قَد نَصَحتَ وَ قَد بَیَّنتَ تبیانا
هذا وَلیُّکُم بَعدی أمرتُ بِه * حتما فَکُونُوا لَه حِزباً وَ أعوانا (۱۱)
ترجمه ابیات چنین است: «جانم فدای پیامبر خدا «ص» آن روزی که جبرئیل با دستور اعلان [ولایت امیرالمؤمنین (ع) به امر خدا] آمد تا آیه تبلیغ را به ایشان (ص) عرضه نماید.
[محتوای این آیه چنین بود: ای رسول گرامی اسلام] اگر این دستور را نرسانی، رسالت خداوند را به انجام نرساندی. ازاین رو، پیامبر (ص) دستور الهی را اطاعت نمود.
سپس در روز غدیر به مردم فرمود: چه کسی پیشوای شما تابحال بوده است؟ پاسخ دادند: شما [ای رسول خدا «ص»] سرور ما هستید.
شما فرستاده خدایید و ما شاهد خیرخواهی و اندرز شما و تبیین [معارف اسلامی و ابلاغ آیات وحی] از جانب شما بوده ایم.
[در آن هنگام خاتم پیامبران] رو به مردم فرمود: این [امام علی] سرپرست شما بعد از من خواهد بود؛ پس یاور و پشتیبان او باشید.»
پدر و مادرش که دو تن از وابستگان جریان اباضیه بوده اند و امیرالمؤمنین (ع) را لعن می گفتند و با امام (ع) دشمنی می کردند، بعد از آنکه دریافتند فرزندشان به مذهب تشیع گرویده است، به آزار او پرداختند و حتی می خواستند او را به قتل برسانند وی در سروده دیگری که از او برجای مانده است، امام علی (ع) را برترین فرد امت بعد از رسول خدا (ص) معرفی کرده و آن امام همام (ع) را وصی و جانشین رسول خدا (ص) توصیف و در ابیاتی چنین سروده است:
مُحمَّدٌ خَیرُ بَنِی غَالِبٍ * وَ بَعدَه ابنُ أبی طَالِبِ
هذا نَبِیٌّ وَ وَصِیٌّ لَه * وَ یَعزِلُ العَالَم فِی جَانِبِ
حَدَّثَه فِی مَجلِسٍ واحدٍ * ألفَ حَدِیثٍ مُعجِبٍ عاجبِ (۱۲)
ترجمه چنین است: محمد (ص) بهترین فرد از دودمان غالب است و علی بن ابی طالب (ع) در رتبه بعد از وی قرار دارد.
او پیامبر خدا (ص) است و آن دیگری [امام علی ضد السلام] جانشین وی است و همه جهان هم در کناری دیگر جای دارد. [از میان همه جهانیان، تنها امام علی (ع) وصی پیامبر (ص) است.]
پیامبر (ص) در یک جلسه [هنگامی که با امام علی (ع) در خلوت می نشست] هزار حدیث شگفت را به او می آموخت [و تنها برای آن حضرت بازگو می کرد.]
سید حمیری که بیشتر سروده های خود را به ستایش امام علی (ع) و بیان فضیلت های آن امام همام (ع) گذرانده، سروده هایی درباره دیگر حوادث و رخدادهای مورد توجه برای جهان تشیع بخصوص جریان جانسوز کربلا هم پرداخته است؛ همچون چنین سروده است:
کَربَلا یَا دَارَ کَربٍ وَ بَلا * وَ بِهَا سِبطُ النَّبیِّ قَد قُتِلا (۱۳)
ترجمه بیت چنین است: «کربلا ای سرزمین اندوه، رنج و بلا! [تو همان خِطه و مکانی هستی که] نواده پیامبر (ص) در آن کشته شده است!»
خلاصه سخن آنکه سید حمیری مردی نامدار از زمره سرایندگان خاندان رسالت (ع) بوده که با وجود پیشینه ای نامطلوب و انحراف شدید خانواده اش از مرام و مکتب خاندان پیامبر (ص)، خود مسیر هدایت را یافته و تشخیص داده و در راه دفاع از باورهای اسلامی و شیعی از خود ثبات قدم نشان داده است. وی که از استعداد شگرف و تحیر آوری در ادبیات و شعر برخوردار بوده و از سرایندگان نامدار در واپسین سال های خلافت اموی و سال های اولین خلافت دودمان عباسی به شمار می رفت، در تلاشی تحسین برانگیز کوشید فضیلت های مولای متقیان حضرت امیر مومنان علی بن أبی طالب (ع) را به شعر آورده و در راه نشر و گسترش فضیلت های امام علی (ع) کوشش کند. امروز هم در حالیکه بیشتر از ۱۲ سده از وفات سید حمیری می گذرد، اشعار و قصاید وی از طراوت، لطافت، دلنشینی و زیبایی مخصوصی برخوردار بوده و همچنان از زیباترین و تاثیرگذارترین سروده ها در ستایش خاندان وحی (ع) بخصوص امیر مومنان (ع) به حساب می آید. (۱۴)
سید حمیری بعد از آنکه عمر خویش را وقف سرودن اشعاری زیبا در ستایش خاندان (ع) کرد، در سال ۱۷۳ دوران خلافت هارون الرشید خلیفه مقتدر و مشهور عباسی در سن ۶۸ سالگی درگذشت. پیکر سید حمیری شاعر بزرگ و نامدار مکتبی را در محله جنینه بغداد به خاک سپردند.
پی نوشت ها
۱. به گروهی از شیعیان گفته می شود که به امامت محمد حنفیة باور داشته و می پنداشتند امامت بعد از امام حسین (ع) به برادرش محمد حنفیه رسیده است. این جریان شیعی، نقش مهمی در تحولات سیاسی سده نخست و دوم هجری ایفا کرده است.
۲. تاریخ الأدب العربی ج ۳ ص ۳۱۱
۳. کمال الدین و تمام النعمة، ص ۳۳
۴. شرح دیوان سید حمیری ص ۹۵
۵. دائرة المعارف الإسلامیة الشیعیة ج ۱۱ ص ۳۰۴
۶. لغدیر، ج ۲ ص ۲۳۳
۷. همان، ج ۱۲ ص ۹۵
۸. معجم الشعراء العباسیین ص ۲۲۲
۹. مستدرک سفینة البحار، ج ۲ ص ۴۱۱
۱۰. شرح دیوان السید الحمیری ص ۲۷
۱۱. همان، ص ۱۹۸
۱۲. همان، ص ۵۵
۱۳. همان، ص ۱۵۶
۱۴. بررسی و تحلیل زندگی سید حمیری و گزیده اشعارش، ص ۵۶- ۴۴
فهرست منابع
۱- اعلمی، ضیاء، شرح دیوان السید الحمیری، بیروت، مؤسسة اعلمی ۱۹۹۹
۲- امین، حسن، دائرة المعارف الإسلامیة الشیعیة، بیروت، دار التعارف ۲۰۰۲
۳- امینی، عبد الحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب، تهران، دار الکتب الاسلامیة ۱۳۷۴
۴- صدوق، محمد بن علی قمی، کمال الدین و تمام النعمة، قم، مؤسسة النشر الاسلامی ۱۴۰۵ ق
۵- ضیف، شوقی، تاریخ الأدب العربی، قاهره، دار المعارف ۱۹۶۶
۶- عبد الرحمن، عفیف، معجم الشعراء العباسیین، بیروت، دار صادر
۷- گودینی، محمد جواد، بررسی و تحلیل زندگی سید حمیری و گزیده اشعارش، تهران، انتشارات نظری ۱۳۹۷
۸- نمازی شاهرودی، علی، مستدرک سفینة البحار، قم، مؤسسة النشر الإسلامی ۱۴۱۸
منبع: kadodooni.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب